Goltzius was famous for his virtuoso drawing technique as well as for his painting. This superb pen-and-ink drawing was executed like an engraving. The swelling grooves, arching cross-hatching and dots are characteristic of Goltzius’s engraving technique, which he developed in the 1580s. The drawing was made as a work in its own right. He was famous for his pen-and-ink drawings, and titled collectors paid princely sums for them.
Specifications
| Title | Venus and Cupid |
|---|---|
| Material and technique | Pen and brown ink, framing lines with the pen in brown ink, laid down on an old late 17th-c. or early 18th-c. mount, with a wide ornamental frame in pen and brown ink and gold |
| Object type |
Drawing
> Two-dimensional object
> Art object
|
| Location | This object is in storage |
| Dimensions |
Height 376 mm Width 297 mm |
|---|---|
| Artists |
Draughtsman:
Hendrick Goltzius
|
| Accession number | MB 1953/T 11 (PK) |
| Credits | Purchased 1953 |
| Department | Drawings & Prints |
| Acquisition date | 1953 |
| Creation date | in 1590 |
| Signature | dated 'Anno. 1590.' and signed 'HGoltzius' [HG in ligature] (at lower right, in pen and brown ink) |
| Watermark | six-pointed star in a fleece (?) within a circle (diam. c. 43mm, in the centre, below Cupid's left leg and Venus's right hip, the view obscured by the drawing and the old mount; vH, 10P, folio) |
| Inscriptions | none |
| Mark | none (Talman's L.2462 missing) |
| Provenance | (?) John Talman (1677-1726); (?) private collection, France; art dealer Calmann, London; acquired by the museum, 1953 |
| Exhibitions | Rotterdam/Haarlem 1958, no. 113; Prague 1966, no. 31; Philadelphia 1992; Groningen 2001, no. 4; Rotterdam 2010 (coll 2 kw 6); Paris/Rotterdam 2014, no. 66 |
| Internal exhibitions |
De Collectie Twee - wissel VI, Prenten & Tekeningen (2010) Vroege Nederlandse tekeningen - Van Bosch tot Bloemaert (deel 2) (2015) |
| External exhibitions |
Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings from the Museum Boijmans Van Beuningen (2014) Bosch to Bloemaert. Early Netherlandish Drawings (2017) Museum Boijmans Van Beuningen @ Rijksmuseum (2023) |
| Research |
Show research Netherlandish Drawings of the Fifteenth and Sixteenth Centuries |
| Literature | Haverkamp Begemann 1953, p. 72, ill. 8; Reznicek 1961, no. 121; Nichols in Philadelphia 1992, p. 11, ill. 9; Reznicek 1993, p. 40; Van Thiel 1999, p. 83; Amsterdam/New York/Toledo 2003, p. 239, ill. 95 |
| Material | |
| Object | |
| Geographical origin | Northern Netherlands > The Netherlands > Western Europe > Europe |
Do you have corrections or additional information about this work? Please, send us a message
Entry catalogue Netherlandish Drawings of the 15th and 16th Centuries.
Author: Yvonne Bleyerveld
This description is currently only available in Dutch.
Een van de specialiteiten van de buitengewoon vaardige tekenaar Hendrick Goltzius waren zogenaamde penwerken of Federkunststücke, tekeningen in pen in bruine inkt die in verfijnde, vloeiende lijnen en gekruiste arceringen gravures imiteren.1 Goltzius maakte deze pentekening in 1590, het jaar waarin hij naar Italië reisde. Terwijl hij in zijn eerste penwerken de achtergrond wegliet, zoals bij de personificatie van Doctrina uit 1583 (zie inv. nr. MB 1742), is dit blad de vroegst bekende pentekening die van hoek tot hoek gevuld is, net als een gravure.2 Alle details in de voorstelling zijn getekend met parallelle en gekruiste arceringen, resulterend in een fijn netwerk van lijntjes die Goltzius in de schaduwpartijen dik aanzette en in de lichtere partijen tamelijk dun hield. Vooral in de ronde lichaamsvormen van Venus en in de boomstam achter haar is goed te zien hoe Goltzius zijn pen hanteerde alsof het een burijn betrof: de lijnen beginnen dun, worden dan dikker en eindigen weer dun. Daarmee bereikte hij een illusie van drie-dimensionaliteit die beide hoofdfiguren duidelijk laat afsteken tegen het landschap op de achtergrond. Dit wordt nog versterkt door de donkere partijen die vanaf de grond linksonder via Amor naar de boom rechtsboven lopen, waardoor de voorgrond rechts en de figuur van Venus in een helder licht staan.
De stijl van de tekening sluit aan bij het maniërisme van Bartholomeus Spranger, met wiens werk Goltzius kennismaakte door Karel van Mander en door wie hij zich in de jaren 1586-1590 sterk liet beïnvloeden.3 Zo herinnert Venus, met haar voluptueuze lichaam, kleine ronde hoofd en onnatuurlijke houding, aan een vergelijkbare, even sensuele Venus op de gravure Venus en Mars, die Goltzius in 1588 naar een tekening van Spranger graveerde.4 De vreemde draaiingen van Venus’ lichaam lijken bovendien geïnspireerd door de beroemde klassieke sculptuur van de priester Laocoön en zijn twee zonen, wiens houding zich (in spiegelbeeld) in de godin laat herkennen. Goltzius moet daarbij een prent van de Laocoön gebruikt hebben, want volgens Van Mander arriveerde Goltzius pas in januari 1591 in Rome en de tekening dateert van 1590.5
Het paardenspan links op de achtergrond maakt duidelijk dat deze Venus en Amor ook in een narratieve context staan. Uitgebeeld is een episode uit Ovidius’ Metamorphosen (V, 346-384), die zich afspeelt op de berg Eryx op Sicilië. Leunend tegen een boomstronk en innig verstrengeld met een nogal uit de kluiten gewassen Amor, vraagt Venus haar zoon of hij zijn pijlen op Pluto wil richten, de god van de onderwereld die in de verte met zijn paardenspan arriveert. Door Pluto verliefd te maken op Proserpina hoopt Venus aan macht te winnen. Amor voldoet aan de wens van zijn moeder en schiet zijn scherpste pijl recht in Pluto’s hart, waarna hij tot verdriet van Ceres haar dochter Proserpina schaakt. Venus die Amor vraagt zijn pijlen op Pluto af te schieten is een thema dat in de Nederlandse kunst van de zestiende eeuw niet vaak voorkomt.6 Dat Goltzius het onderwerp interessant vond, blijkt uit het feit dat hij nog een tekening van deze episode maakte, die in hetzelfde jaar waarin deze pentekening ontstond door zijn stiefzoon Jacob Matham gegraveerd werd.7 Ook in die tekening staan Venus en Amor rechts tegen de donkere achtergrond van een rotspartij en komt Pluto links aanrijden. In de tekening voor de prent is Amors opdracht echter duidelijker in beeld gebracht dan in de Rotterdamse tekening: hij heeft zijn pijl en boog gereed terwijl zijn moeder naar de aanstormende Pluto wijst.
De korenaren en granaatappel links in de hoek, de druiventrossen in het midden en de duiven rechts zijn attributen van respectievelijk Ceres, Bacchus en Venus. Dit is een verwijzing naar het thema ‘Sine Cerere et Libero friget Venus’, ofwel zonder Ceres (voedsel) en Bacchus (drank) krijgt Venus (de liefde) het koud – de klassieke uitspraak van Terentius die Goltzius verscheidene malen in beeld bracht.8 Dit zou iconografisch goed passen bij dit thema over het opwekken van de liefde, al was er in dit geval geen gift van Ceres en Bacchus, maar een pijl van Amor voor nodig om Pluto in vuur en vlam te zetten.
De tekening is in een passepartout gezet met een met goudverf geornamenteerde rand, wat erop wijst dat deze in de late zeventiende of vroege achttiende eeuw in het bezit was van John Talman (1677-1726). De bladen uit de collectie van deze Engelse verzamelaar zijn namelijk herkenbaar aan dergelijke karakteristieke met goudverf gedecoreerde omkaderingen.9
Footnotes
1 Zie voor Goltzius’ penwerken verder inv. nr. MB 1742 en Nichols in Philadelphia 1992, pp. 10-16 en Schapelhouman in Amsterdam/New York/Toledo 2003, pp. 235-263.
2 Leeflang in Amsterdam/New York/Toledo 2003, p. 239
3 Zie daarvoor Leeflang in Amsterdam/New York/Toledo 2003, pp. 81-114,
4 Amsterdam/New York/Toledo 2003, nr. 32; New Hollstein 2012, nr. 340.
5 Van Mander 1604 (editie Miedema), fol. 283r. Zie over Goltzius’ bestudering van klassieke beelden in Rome, Luijten in Amsterdam/New York/Toledo 2003, pp. 117-144.
6 Het thema is omstreeks 1591-1594 getekend door Abraham Bloemaert, tekening in Edinburgh, National Gallery of Scotland, Andrews 1985, nr. RSA 408; Bolten 2007, nr. 512, fig. 512. In Amsterdam, Rijksmuseum, bevindt zich een tekening van Roelandt Savery met hetzelfde thema, inv.nr. RP-T-1918-229, zie Schapelhouman 1987, nr. 79. Het onderwerp werd gegraveerd door Pieter de Jode de Oude naar ontwerp van Bartholomeus Spranger (niet in Hollstein), zie veiling Berlijn (Bassenge), 31 mei 2012, nr. 5130..
7 Voor de gravure New Hollstein 2007-08, nr. 190. Voor de tekening zie An exhibition of Master Drawings and Paintings, Londen (Jean-Luc Baroni Ltd.) 2010, nr. 8. Deze tekening is minder ambitieus en in technisch opzicht niet vergelijkbaar met de besproken tekening.
8 Zie bijvoorbeeld Amsterdam/New York/Toledo 2003, nrs. 83 en 87.
9 Zie voor Talman Lugt 1921, nr. 2462; Lugt 1956, nr. 2926b. Vergelijk bijvoorbeeld ook het passepartout rond een tekening van Rubens in de verzameling Hofer te Cambridge, zie Jaffé 1953, fig. 2; Byam Shaw 1976, nr. 1376 (see for the borders also Jaffé 1956, fig. 7) and Reznicek 1993, nr. K 78a, fig. 15.
All about the artist
Hendrick Goltzius
Brüggen 1558 - Haarlem 1617
Hendrik Goltzius was an engraver from Haarlem. In the beginning he mainly engraved works designed by other artists, but later also used his own designs....
Bekijk het volledige profiel
