Twee mannenkoppen

Auteur: Surya Stemerding

Hoewel deze twee hoofden naar elkaar toe zijn gewend, gaat het om twee afzonderlijke studies: het rechter in profiel, het linker in een gekunstelde driekwart houding. De contrastrijke combinatie van gewassen schaduwing en witte hoogsels verleent de koppen een sculpturale kwaliteit, nog versterkt door het gebruik van zwart en wit waarmee hun contouren tegen de achtergrond zijn afgezet. De oppervlakkige verwantschap met karikaturale koppen getekend door Leonardo da Vinci (1452-1519) werd, blijkens de annotatie ‘Vinci’ onderaan het blad, al eerder opgemerkt.

Verspreid over verschillende musea bevinden zich tekeningen met soortgelijke mannenkoppen die zijn getooid met hoofddeksels van gedrapeerde of gevouwen stof. Niet alleen typologisch, ook in uitvoering vertonen ze gelijkenis met de Rotterdamse tekening.Een bevindt zich in Berlijn en vier in Amsterdam.^[1]  De tekeningen in Amsterdam, daar toegeschreven aan de Bolognese kunstenaar Jacopo Ripanda (midden vijftiende eeuw-na 1517), zijn alle twee aan twee in dezelfde chiaroscuro techniek op blauw of grijs geprepareerd papier uitgevoerd. Deze hoofden, met opvallende snorren en baarden, enkele blootshoofds, zijn fantasierijker dan de Rotterdamse koppen.

In Parijs bevinden zich acht bladen met telkens vier van dergelijke tekeningen op een rij: vier met koppen met gedecoreerde helmen en vier met koppen met tulbanden. Vergeleken met de eerdergenoemde tekeningen zijn deze eenvoudiger uitgevoerd, in pen in bruine inkt, zonder grondering.^[2] De bladen in Parijs en de twee tekeningen in Rotterdam zijn fragmenten van staand formaat bladen waarop de tekeningen in horizontale banen waren gegroepeerd, vergelijkbaar met de mise-en-page van het Berlijnse blad.

Op de keerzijde van het aanvankelijk dus veel grotere blad in Rotterdam bevindt zich een voorstelling waarin enkel de benen van drie figuren zichtbaar zijn. Het betreft Hercules die in een gevecht Antaeus optilt, met nog een derde figuur ernaast. Het onderlichaam van Hercules komt in spiegelbeeld voor op de keerzijde van de genoemde Berlijnse tekening, reden te meer om aan te nemen dat deze tekeningen van dezelfde hand zijn. Door Faietti en Ebert-Schifferer (1988) zijn deze, samen met de andere tekeningen, toegeschreven aan Jacopo da Bologna, die tot dan toe werd verward met zijn vermoedelijke leermeester Jacopo Ripanda en op wiens naam ze derhalve stonden.^[3] Da Bologna is een kleinere kunstenaar, bekend van een modelboekfragment in Lille dat geannoteerd is met onder andere ‘Jac d[…] bollogna’ en het jaartal 1516. In dat boek komen ook vergelijkbare mannenkoppen met hoofddeksels voor.^[4] De prototypen van deze koppen - waarschijnlijk kopieën - zijn geïnspireerd op de antieken en op werk van tijdgenoten als Andrea Mantegna (ca. 1431-1506), Ercole de’ Roberti (ca. 1451-1496) en Da Vinci. Dit type decoratieve tekeningen van afzonderlijke figuren diende waarschijnlijk als ontwerp voor nielli, zilveren plaatjes bewerkt volgens een antieke edelsmidtechniek, waarbij de groeven van de gegraveerde voorstelling werden opgevuld met een zwarte substantie die daarna uithardde. Dergelijke kleine gravures konden ook worden afgedrukt als prenten en de ontwerpen werden zelfs voor de decoratie van majolica gebruikt.