Een van de zeven deugden: Temperantia (Matigheid)

Auteur: Judith Niessen

Ongeveer een jaar na publicatie van de prentserie met de zeven hoofdzonden uit 1558, begon Pieter Bruegel aan het ontwerpen van een reeks van zeven deugden. Philips Galle graveerde de voorstellingen en Hieronymus Cock gaf ze uit.¹ Alle tekeningen zijn bewaard gebleven en drie daarvan, Fortitudo, Caritas en Temperantia, bevinden zich in dit museum. De overige vier ontwerpen, Fides, Prudentia, Justitia en Spes, zijn verspreid over Amsterdam, Brussel en Berlijn.² Fortitudo en Temperantia zijn 1560 gedateerd, de overige vijf 1559. Het thema van zonden en deugden was welbekend en werd veelvuldig gebruikt in de beeldende kunst.³ Binnen de kerk werden zeven deugden als de kern van ethisch gedrag beschouwd. Het betreffen drie goddelijke deugden, geloof, hoop en liefde, die in het Nieuwe Testament (1 Kor. 13: 13) worden beschreven en vier kardinale deugden rechtvaardigheid, voorzichtigheid, kracht en gematigdheid, die hun oorsprong vinden in de klassieke oudheid. Naleving daarvan zou op de Dag des Oordeels toegang tot de hemel verlenen. Bruegel verbond zijn zonden en deugden dan ook met elkaar door een Laatste Oordeel, waarvan zowel de tekening als de prent in 1558 zijn vervaardigd.⁴

Net als bij zijn zondenreeks, plaatste de kunstenaar in het midden van elke voorstelling een personificatie, een vrouwenfiguur met attributen die de deugd of zonde personifieerde. Om haar heen verbeeldde Bruegel taferelen die op de desbetreffende deugd betrekking hebben. In tegenstelling tot de onwerkelijke, op Hieronymus Bosch geïnspireerde fantasiefiguren en -taferelen bij de zeven hoofdzonden, is in deze voorstellingen sprake van een meer eigentijdse alledaagsheid. Bruegels tijdgenoten verplaatsten zich daardoor makkelijk in de gebeurtenissen, wat navolging eenvoudiger maakte. Alleen de taferelen bij Fortitudo, waarin tegen het kwaad gestreden wordt, spelen zich af in een Boschiaanse fantasiewereld van monsters en duivels. De combinatie van abstracte personificaties, grotendeels ontleend aan de beeldtraditie, met zo’n alledaagse, eigentijdse setting was zeer vernieuwend. De gedetailleerd getekende reeks is dan ook een ‘onbetwist hoogtepunt in zijn artistieke loopbaan’, zoals Sellink in 2001 al schreef.

Bruegel tekende zijn voorstellingen volgens een vaste werkmethode die hij voor het eerste gebruikte bij zijn zondenreeks en waarvan hij bij de vervaardiging van zijn prentontwerpen niet meer af zou wijken.⁵ Hij maakte een voorbereidende tekening in zwart krijt, die hij vervolgens met een fijne pen in bruine of zwarte inkt uitwerkte in een heldere en precieze lijnvoering. Daarna voegde hij smalle arceringen toe om de voorstelling verder vorm te geven. Tenslotte vlakte hij de ondertekening weer uit, zoals blijkt uit de minimale sporen die hiervan nog te vinden zijn bij slechts enkele tekeningen.⁶ Bruegel hield rekening met de gravures, die zijn tekeningen in spiegelbeeld weergeven. Opvallend is bijvoorbeeld de vele linkshandige mensen in zijn ontwerpen. Ook liet hij onder iedere tekening een marge vrij voor een toelichtende tekst. Deze tekst werd, met uitzondering van Fortitudo, vooraf aan de gravure door een onbekende auteur op de tekening geschreven.⁷ Bij de deugden in het Latijn, bij de zonden in het Nederlands. Voor zijn gravures volgde Galle de tekeningen nauwkeurig, maar voegde aan de hand van grote contrasten tussen lichte en donkere partijen een dramatiek toe, die in de tekeningen van Bruegel ontbreekt.

Ook hier tekende Bruegel Temperantia (matigheid) centraal in de voorstelling. Op haar hoofd balanceert een uurwerk, in haar mond houdt zij een bit, waarvan zij zelf de teugels houdt. In haar rechterhand heeft ze een bril. Onder haar voeten, waaraan sporen zijn bevestigd, ligt de wiek van een molen. Net als bij Fortitudo gaan ook deze attributen ter identificatie terug op Franse laat vijftiende-eeuwse miniaturen van deze deugd.⁸ Een begeleidend vers bij een van die miniaturen legt de attributen uit: ‘Wie de tijd in het oog houdt, doet zijn zaken op het juiste moment; wie zijn tong in bedwang houdt, kan ook niets kwaads zeggen. Wie een bril opzet, ziet zelfs wat vlakbij is scherper en de molen tenslotte draait altijd even regelmatig’.⁹ Deze elementen refereren naar zelfbeheersing een van de kerneigenschappen van de matigheid. De slang om haar middel verwijst naar Mercurius met zijn slangenstaf als attribuut.¹⁰ Het is de sleutel tot de taferelen die om Temperantia zijn afgebeeld. Ze behoren namelijk tot de activiteiten die traditioneel worden geassocieerd met de planeet Mercurius, een van de zeven planeten die volgens het wereldbeeld van de Griekse astroloog en wiskundige Ptolemaeus zijn invloed deed gelden op het karakter en de lichamelijke eigenschappen van diegene die onder hen waren geboren.¹¹ Mercurius bevorderde de handel en welsprekendheid en was bij uitstek een begunstiger van de vrije kunsten en wetenschappen, die hier zijn weergegeven. Rechtsboven tekende Bruegel de Retorica (welsprekendheid) aan de hand van een rederijkerstoneel. Het koor en de muzikanten daaronder verbeelden Musica (toonkunst). Rechtsonder symboliseren drie geldwisselaars Arithmetica (rekenkunst). Het schooltje linksonder met de leraar die één van zijn kinderen een leesplankje met het ABC in spiegelbeeld voorhoudt, verbeeldt Grammatica (taalkunst). Daarboven zijn drie geestelijken en drie wereldlijken met elkaar in discussie. Zij staan voor Dialectica (redeneerkunst). De mannen die achter hen zuilen opmeten en de landmeter daarachter vertegenwoordigen Geometria (meetkunst). De twee mannen die met passers de aarde en de afstand tussen de aarde en de maan aan het meten zijn, verbeelden Astronomia (sterrenkunst). De beeldende kunsten, die traditioneel niet tot de vrije kunsten behoorden, vielen wel onder Mercurius en worden hier gerepresenteerd door de beeldhouwer, linksachter en de schilder die rechts vooraan met zijn rug naar de toeschouwer is getekend. Bruegels voorstelling past in een traditie van afbeeldingen van de planeet Mercurius, zoals te zien in een houtsnede van Georg Pencz die hij vervaardigde voor een serie van de zeven planeten uit 1531 (afb.).¹² Alle bezigheden hebben het meten of maat houden in letterlijke of figuurlijke zin met elkaar gemeen. Matigheid of zelfbeheersing werd noodzakelijk geacht om succesvol te kunnen zijn in de kunsten en de wetenschappen.¹³ Het onderschrift benadrukt dit aspect en roept op tot een juiste balans.¹⁴

De compositie met losse groepen figuren op varierende hoogte geplaatst in de ruimte is losjes gebaseerd op Raphaels beroemde School van Athene uit 1511/12 in het Vaticaan. Wellicht zag Bruegel de muurschildering in Rome gedurende zijn verblijf aldaar aan het begin van zijn loopbaan. Hij moet de voorstelling in ieder geval gekend hebben van een prent door Giorgio Ghisi, die Hieronymus Cock in 1550 had uitgegeven (afb.). De groep scholieren met hun leraar linksonder komt nog het beste overeen met Rafaels compositie en is in de prent op dezelfde plek afgebeeld.¹⁵