Zittende engel met een orgel

Auteur: Judith Niessen

Een zittende figuur bespeelt een draagbaar orgel, ook wel een portatief genoemd. De muzikant beroert de toetsen met zijn rechterhand, terwijl zijn linkerhand aan de achterzijde van het instrument de blaasbalg bedient. Het portatief was van de middeleeuwen tot en met de zestiende eeuw een populair instrument. Het is vaak afgebeeld als attribuut van de Heilige Cecilia of als een van de instrumenten die engelenkoren begeleiden in voorstellingen met Maria en Christuskind, zoals te zien is op het linkerluik van een diptiek van Hans Memling (ca. 1433-1494) in München (afb. 1).¹ Daar zit linksvoor aan de voeten van Maria een engel met een dergelijk portatief. Hier is waarschijnlijk een vergelijkbare engel nagetekend. De kunstenaar was daarbij in het bijzonder geïnteresseerd in de plooival van de kleding. Hij tekende deze uitvoerig met hoekige plooien en slordige (kruis-)arceringen in verschillende kleuren inkt. Het portatief en de handen gaf hij schematisch weer en het hoofd is aan de bovenzijde nauwelijks afgewerkt. De vleugels van de engel liet de tekenaar zelfs helemaal achterwege. We kennen vrij veel van dergelijke kledingstudies, die werden getekend om plooival en schaduwwerking te oefenen. Voorbeelden zijn de ten voeten uit getekende Maria Magdalena en Heilige Veronica in Amsterdam, waarvan de hoofden in tegenstelling tot de kleding ook nauwelijks zijn uitgewerkt.²

De staande vrouw op de keerzijde van dit blad is waarschijnlijk ook gekopieerd naar een bestaande figuur. Zij documenteert vermoedelijk een Madonnatype, dat voorkomt op Kruisigingsvoorstellingen, waarbij alleen zij en Johannes de Evangelist links en rechts van de gekruisigde Christus staand zijn afgebeeld. De monumentale kleding van deze Madonna contrasteert met haar kleine poppengezicht en doet denken aan figuren van Gerard David (ca. 1450/60-1523), zoals de bezwijkende Madonna linksonder het kruis op een schilderij van David in Madrid.³

Zowel de engel als de Madonna waren waarschijnlijk modeltekeningen die werden gebruikt in een schilderswerkplaats. Hoewel beide figuren in dezelfde techniek zijn getekend, zijn ze vermoedelijk gemaakt door verschillende kunstenaars. De lijnvoering van de Madonna is harder en hoekiger dan die van de engel. Deze laatste is eigenzinniger getekend, zoals blijkt uit de onrustige arceringen. Op basis van vergelijkingen, zoals hierboven besproken en de wijze waarop met name de engel gearceerd is, kunnen de beide figuren rond 1480-1510 gedateerd worden.⁴

De kop en het achterlichaam van een zogenaamde eikelmuis die naast de Madonna is getekend met pen en penseel, moetten aanzienlijk later van datum zijn.⁵ De muis doet denken aan Duitse dierstudies uit het laatste kwart van de zestiende eeuw, zoals de tekening van twee wezels uit 1573, die aan Franz Buch wordt toegeschreven.⁶