Restauratieonderzoek naar Meester van de Aanbidding te Lille

Binnen de verzameling vroege Nederlandse schilderijen van Museum Boijmans Van Beuningen bevindt zich een drieluik dat er wat verwaarloosd uitziet. Nochtans is het één van de minder bekende hoogtepunten uit de collectie. D.G. van Beuningen kocht het in 1932 aan op aanraden van directeur Dirk Hannema en gaf het meteen in bruikleen aan het museum. Het drieluik toont, van links naar rechts, de aanbidding van het Christuskind door de herders en de koningen, en de daaropvolgende rust van het jonge gezin op hun vlucht naar Egypte. Het werd omstreeks 1520 geschilderd door een schilder waarvan we de naam niet meer kennen en die daarom wordt aangeduid als “de Meester van de Aanbidding te Lille”, een verwijzing naar een ander schilderij van zijn hand. Hij was werkzaam in Antwerpen en behoort ondanks zijn anonimiteit absoluut tot de meest creatieve en getalenteerde kunstenaars binnen de enorme hoeveelheid schilders die toen in de bruisende handelsmetropool actief waren.

Restauratie mogelijk dankzij Nedspice

Maar de kleuren sprankelen niet meer zoals ze ooit deden. De dikke verkleurde vernislaag is hiervan de belangrijkste oorzaak, naast de verkleuring van oude retouches. De behandeling van het drieluik staat daarom al lang op het verlanglijstje van het museum. In Nedspice hebben we een gulle partner gevonden waarmee die wens in vervulling is gegaan. Een volledige vernisafname zal het oorspronkelijke kleurenpalet en de penseelstreek van deze intrigerende kunstenaar weer zichtbaar maken.

Schade

De verflagen van dit schilderij zijn helaas niet ongeschonden. Er is sprake van opstuwingen in de verflaag.  Behalve de verkleuringen springen de vele storende verticale barsten in het oog. Deze bevinden zich voornamelijk op en langs de paneelnaden, waar de planken waaruit de houten drager is opgebouwd aan elkaar gelijmd zijn. Door de bewegingen van het hout, een natuurlijke reactie onder invloed van wisselende omstandigheden van luchtvochtigheid en temperatuur, moet het paneel al lang geleden beschadigd zijn geraakt. Om verdere schade te voorkomen is het schilderij in het verleden door restauratoren van een parket voorzien. Dit is een veel voorkomende aanpassing aan de achterzijde van het schilderij waarbij een versteviging wordt aangebracht bestaand uit deels rigide en deels beweegbare latten. Het parket is echter onbedoeld veroorzaker van een groot deel van de aanwezige schade, omdat het de natuurlijke beweging van de houten drager verhindert, waardoor er spanning op de verflagen komt te staan. Omdat een parket een vlakke ondergrond vraagt bij montage werden de houten planken die als drager voor de verf dienen afgeschaafd tot een dikte van slechts 3 mm. Door deze afdunning zijn de panelen extra kwetsbaar geworden voor fluctuaties van de klimaatomstandigheden.

Behandeling

Het museum heeft een aantal restauratoren om hun mening gevraagd over de mogelijkheden voor de behandeling van dit drieluik. Eén van de belangrijkste onderwerpen betreft de vraag of de aanwezige parketten moeten worden verwijderd om de verflagen goed te kunnen behandelen en het schilderij voor de toekomst te kunnen conserveren. De specialisten zijn het erover eens dat áls de parketten worden verwijderd (een flinke en risicovolle ingreep) een nieuwe hulpdrager nodig is. De panelen zijn zonder parket immers te dun om veilig te kunnen hanteren. Er bestaan nieuwe, beproefde systemen die dit probleem kunnen oplossen, maar elk schilderij vraagt maatwerk en de verwachting is dat er verschillende visies zijn met voor- en nadelen waar keuzes in moeten worden gemaakt.

Overigens is er ook sprake van (natuurlijke) veroudering van de olieverf waardoor verflagen transparanter zijn geworden. Daardoor is de gedetailleerde ondertekening niet alleen in een infraroodopname te zien, maar op verschillende plekken nu ook met het blote oog. Bestudering van een ondertekening kan de onderzoeker meer leren over de werkwijze van een kunstenaar en verschillen met de finale verflaag suggereren keuzes die gemaakt werden tijdens het creatieproces. Zogenaamde ‘pentimenti’, wijzigingen aangebracht door de kunstenaar zelf tijdens het schilderen, zijn ook zichtbaar op de röntgenfoto.