Allegorie op het geduld en het geloof

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Van Paulus de Kempenaer kennen we diverse tekeningen en emblemen, op losse bladen of opgenomen in manuscripten, die zich vaak moeilijk precies laten duiden.¹ Deze Rotterdamse tekening werd in de summiere bestandscatalogus uit 1852 eenvoudigweg aangeduid als ‘Eene zinnebeeldige Teekening’. Tekst voert hier echter de boventoon: het blad bevat diverse gekalligrafeerde diverse teksten, spreuken en Bijbelse referenties, waarvan de exacte betekenis niet in een oogopslag duidelijk is. Wat de interpretatie bemoeilijkt, is dat de teksten in beide kantlijnen geschreven zijn in een bijzonder klein en kriebelig handschrift, wat ze grotendeels onleesbaar maakt.²

Op de tekening staat tweemaal de datum 13 augustus 1600, namelijk op de sokkel in de bovenste helft van de voorstelling en rechtsonder, bij de signatuur van De Kempenaer. Daarnaast zijn er nog drie data geschreven: 3 januari 1606 (in het kleine opschrift boven de cartouche met het opschrift Gherechticheit), 8 april 1606 (halverwege de tekst in de linkerkantlijn op de onderste helft van de voorstelling) en 4 juli 1606 (geheel linksonder, in een lichtere kleur inkt). Dit duidt erop dat de kunstenaar zijn blad zes jaar na het ontstaan ervan, van aanvullingen voorzag.

De voorstelling bestaat uit twee delen. Bovenaan staat het motto: Onthoūdt ū van allen boosen schijn. Thessaloníca.5/.x 22./Eccl.³ Daaronder leidt Gerechtigheid – verbeeld door een naakt kind met een palmtak der overwinning in de hand – de Reden met zich mee, gepersonifieerd door een ram.⁴ Links daarvan staat een sokkel met het opschrift: Term:/en:of:/t pale/der/Paci:/en:/tie./13. a:/ugu/sti/16/00 – ofwel, de sokkel van de Lijdzaamheid of het Geduld. Op de sokkel zit de personificatie van Geduld: een vrouw met lam op haar schoot en daarboven een oog omgeven door stralenkrans – het oog van God.⁵ Op de spreukband boven haar staat vincendo (‘door te overwinnen’ of ‘al overwinnende’), met daaronder – later aangebracht in pen en bruine inkt en deels onleesbaar – Sarai … 3 Jan. 1606./….⁶

Op de cartouche links van de sokkel staat de tekst:

Job.28./ Daer is een plaetse/ daermen Sapphir vint/ ende aerdeñ clompen/ daer goūdt is. den./ padt en heeft geen vogel/ gehent ende geens/ giers ooge gesien/die stoūte leeukens/ hebben daer niet op/ getreden ende geen/ leeuw heeft daerop gegaē.⁷

In de cartouche boven de ram staat:

prouerb.30/ Drij dingen hebben/ eenensijnen ganck ēn/ tvierde gaet gants wel/ den leeuw machtich on/ der de dierē ēn en heert hem/ niet om voor yemant, eenē/ hasewint van goede lendēn/ eñ eēnē RAM ende den coninc/ tegen de welcken hē niemat stel[..⁸

In de cartouche rechtsboven de ram staat: Hosrahna.apoc.6/12.⁹  En in de cartouche geheel rechts vervolgens:

Die oūerwint/ dien sal ick/ geuen te eten/ van den boom/ des leūens die/ midden inden/ paradyse is. Apoc/ 2.7.¹⁰

In de onderste helft van het blad luidt de centrale tekst:

Sūlck mensch’  Seght den wijsen/

Dūncken syne wegen Lecht/

Diens eijnde syn Siele tot der dood’eeūwich leijden/

Daerom oock xps hem den eenigen seght/

Als oock die waerheyt en d’leven in eeuwicheijden/

Būijten d’welcke, d’onse is vol van ijdelheijden/

En zoo wijt verscheijden, van Gods goetheyt voorwaer/

dat met geenerley quaden men can onderscheyden/

Des menschen boosheyt, en loosheyt voor en naer/

Als door eenen affgrondt als dat die scheūre. daer/

Lazarūs in Abraha schoot werd’ geuonden, ons aenwyst:/

Ghy menschen dan Schriftlyck, die dit verstaet claer,/

Uwen wech Insiet en In trouw’en Lieff d’oprijst:/

Want diess echt doet Gode naem weldoende pryst/

En sal syn geslecht S’heeren segen beerūen/  [= beërven]

Want niet batet goett, als hij sterūen moet, en die heele [getekend symbool voor wereld] deru[n]. [= derven]

Rechts in de kantlijn staan (onder een vrijwel onleesbare tekst) referenties naar Bijbelpassages:

Ecclessiasten 1./

Psalm 52.x 7./

Luca, 12.x.12.20.21./

[…] 26.x.9…

Luca.16x26/

Jeremia/

1 Corinthiërs 13/

Lucas 12 x 43

Linksonder in de kantlijn staat een verwijzing naar 1 Timotheüs 6, met daaronder in een lichtere kleur inkt:

O woud u god dy leeuw/

beswaert…..

.. 4.July 1606.¹¹

De Kempenaer voorzag zijn emblemen vaker van een groot aantal Bijbelse referenties.¹² In algemene termen is de boodschap van het Rotterdamse blad dat de mens zich moet onthouden van het kwaad en dat hij geduld, gerechtigheid en liefde moet nastreven, maar bovenal: dat alleen het geloof in God de enige weg is tot het eeuwige leven.

Deze boodschap past in de protestantse kringen waarin De Kempenaer verkeerde en sluit, door de grote nadruk op het Schrift, aan bij het bijbels humanisme van Erasmus. De Kempenaer stond bij het propageren van deze boodschap in woord en beeld niet alleen. Zo kennen we ook van de protestantse dichter, rederijker en prentenontwerper Willem van Haecht (ca. 1527- in of na 1583) – net als De Kempenaer aanhanger van Willem van Oranje en actief in Antwerpen in de jaren 1577-1580 – prenten die de nadruk leggen op lijdzaamheid, verdraagzaamheid en geloof in God en waarvan de onderschriften eveneens zijn doorspekt met Bijbelreferenties.¹³

Voor wie De Kempenaer dit kalligrafische blad maakte, is niet bekend. De latere aanvullingen doen vermoeden dat hij het in ieder geval de eerste zes jaar zelf bezat of er de beschikking over had.