Portret van een man met een baard, traditioneel geïdentificeerd als Carolus Clusius

Auteur: Judith Niessen

De tekening is toegeschreven aan Anthonis Mor door de achttiende-eeuwse verzamelaar Cornelis Ploos van Amstel, die een beknopte biografie op de keerzijde van de tekening schreef. Geen enkele tekening kan met zekerheid aan Mor worden toegekend. De houding van de geportretteerde en de uitwerking van details zijn echter dusdanig karakteristiek voor de portretschilder dat deze toeschrijving hier gerechtvaardigd lijkt.¹ Zo zijn de schaduwwerking rondom de neus en ogen en de manier waarop de snor over de lip valt terug te zien op portretten als dat van de Utrechtse medaillemaker Steven van Herwijck uit 1564 in Den Haag en dat van een van een man met een hond in Washington uit 1569.² Ook kwalitatief voldoet de tekening aan de standaard van Anthonis Mor. De gelaatstrekken zijn in snelle zelfverzekerde krijtstreken weergegeven. Mor vormt het gezicht verder met fijne arceringen die schaduwen aangeven, een subtiele aanzetting van enkele contouren en het openlaten van de belichte vlakken langs de neus en boven de wenkbrauwen. Gelet op de kleding kan het getekende portret gedateerd worden rond 1565-70, toen Anthonis Mor zich merendeels in Antwerpen bevond en daar voornamelijk portretten schilderde van kooplieden en intellectuelen.

Het opschrift Carolus Clusius op het mansportret werd tot in de tweede helft van de twintigste eeuw beschouwd als een eigenhandige toevoeging van Anthonis Mor.³ Het handschrift is echter zeer verwant aan dat van Ploos van Amstel op de keerzijde van het blad en moet dan ook aan hem worden toegeschreven.

Dankzij twee portretgravures zijn we bekend met de fysionomie van de Franse botanicus Carolus Clusius (1526-1609). De eerste betreft het portret uit 1575, dat Martinus Rota in Wenen vervaardigde.⁴ De tweede gravure uit 1601 is gemaakt naar ontwerp van Jacques de Gheyn II, toen Clusius werkzaam was in Leiden.⁵ Aldaar vervulde hij de leerstoel biologie aan de universiteit en richtte de Hortus Medicus op, waar hij ook de leiding over had. Het portret van De Gheyn laat de botanicus op 75-jarige leeftijd zien en is derhalve moeilijk te vergelijken met de jongeman op onze tekening. In meer algemene zin, zou je een verwantschap kunnen vaststellen met het portret van Rota uit 1575, waar Clusius in de bloei van zijn leven is weergegeven (afb. 1). Daar zien we een bebaarde man met een robuuste, iets gedrongen kop, verhoudingsgewijs grote ogen en een ferme neus. De gelijkenis is echter niet sprekend. De opvallende grote ogen, die 26 jaar later ook te zien zijn bij de gravure van Jacques de Gheyn, ontbreken bij dit portret. Bovendien is de vorm van het hoofd in de tekening langgerekter en eleganter. Zonder verdere aanwijzingen kan over de identificatie van de hier geportretteerde geen definitieve uitspraak worden gedaan.

De functie van de tekening is onduidelijk. Van dergelijke in rood en zwart krijt uitgewerkte Nederlandse portretten uit de tweede helft van de zestiende eeuw zijn er slechts een aantal bekend. Hoewel een voorstudie voor een schilderij of prent voor de hand ligt, is de tekening niet doorgriffeld of gekwadreerd. Het portret kan zelfstandig gefunctioneerd hebben als verzamelobject of kado. Dergelijke portretten waren niet ongebruikelijk. Ze vormden een goedkoper en beter te vervoeren alternatief voor geschilderde exemplaren.⁶