Jonas wordt overboord gegooid

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening van de profeet Jonas, overboord gegooid door zijn medereizigers en opgegeten door de walvis, werd lange tijd aan Jan Gossaert toegeschreven en rond 1520 gedateerd. De tekening lijkt echter iets later vervaardigd, zoals blijkt uit de open tekenwijze met weinig arceringen die dichter bij Antwerpse kunstenaars staat die in de jaren 1540-50 actief waren. Met de tekenstijl van Pieter Pourbus, zoals een voormalige eigenaar van de tekening suggereerde op het blad, heeft de tekening weinig van doen. Eerder komt de stijl overeen met Pieter Coecke van Aelst, die in een vertellende trant met duidelijke contouren een bijbelse gebeurtenis goed uiteen wist te zetten. Meer specifiek lijkt de man die links van Jonas verschrikt omhoog kijkt, sprekend op een van de beulen die rechts achter Christus staat op Coecke’s getekende Doornenkroning in New York.¹ De figuren zijn hier echter wat grover getekend dan we gewend zijn van Coecke van Aelst. In bepaalde opzichten oogt het geheel bovendien stijver dan de tekeningen van Coecke. Vermoedelijk is de tekening van een maker uit de omgeving van de Antwerpse meester.

De schouder van de figuur rechts naast Jonas, die doorloopt achter de wand van het schip en in loodwit wird gecorrigeerd, suggereert dat de het schip rondom de figuren werd getekend. Ook het gerommel van lijnen onder de linkerarm van deze figuur wijst in dezelfde richting. Het schip zelf is gefantaseerd en wellicht gebaseerd op gegraveerde voorbeelden van een zogenaamd rondschip, zoals we die kennen van bijvoorbeeld de monogrammist WA.²

De tekenaar volgde de beeldtraditie in de weergave van dit oudtestamentische verhaal, waarbij Jonas, gestimuleerd door zijn medereizigers, overboord duikt (Jona 1:15). Op vergelijkbare wijze is hij afgebeeld in een houtsnede van Jan Swart van Groningen voor een Antwerpse bijbel, die rond 1528/31 werd uitgegeven door Willem Vosterman.³ De walvis is in deze tekening niet aanwezig, wat doet vermoeden dat het blad aan de linkerzijde iets is ingekort. Het had in ieder geval tot gevolg dat Lütjens in zijn inventarisboek van de collectie Koenigs het onderwerp niet herkende en het noteerde als ’Christus und die Jünger auf dem Meer’. De suggestie van Van Gelder dat het hier een ontwerp voor een venster betreft, is gezien de tekenstijl met duidelijke contouren, aannemelijk.⁴ Mogelijk maakte dit ruitje dan deel uit in een reeks van voorstellingen over de profeet Jonas, waarbij het moment dat Jonas weer werd uitgespuugd door de walvis ongetwijfeld ook verbeeld was.