Hoofse scène met converserende mannen en vrouwen

Auteur: Judith Niessen

Verspreid over het blad zijn groepjes elegante hovelingen, enkele bediendes en een hond weergegeven. Niet alleen de vrouwen zijn elegant gekleed. Ook de mannen dragen modieuze reiskleding met grote bontmutsen die zijn versierd met een juweel en grote struisvogelveren.¹ Enkele figuren overlappen elkaar, andere zijn aan de rand van het blad afgesneden. Dit laatste wijst erop dat de tekening oorspronkelijk groter moet zijn geweest. Ze is vermoedelijk van dezelfde hand als twee bladen in New York en Stuttgart, waarop een slagveld (afb. 1) en een groep ridders te paard zijn uitgebeeld.² Ondanks hun geharnaste uiterlijk hebben de figuren ook daar een bepaalde elegantie door de grote veren op hun helmen. Bovendien is in alletwee de tekeningen een van de ruiters gekleed in hetzelfde reistenue als de hovelingen op deze voorstelling. De drie tekeningen zijn vervaardigd in dezelfde techniek, waarbij alleen de Rotterdamse tekening op perkament is. De voorstellingen zijn levendig, dankzij de korte, dicht naast elkaar en over elkaar heen geplaatste lijnen.

Beide soldatenscènes werden aanvankelijk als Duits aangemerkt, maar worden sinds halverwege de vorige eeuw als Nederlands beschouwd. Het bleef daarbij onopgemerkt dat deze tekening al sinds het begin van de vorige eeuw in verband is gebracht met de Meester van de Gebedenboeken omstreeks 1500.³ In tegenstelling tot wat zijn naam doet vermoeden, vervaardigde deze kunstenaar voornamelijk miniaturen met voorstelling van het hoofse en boerenleven voor wereldse literatuur. Zo verluchtte hij voor Engelbert II, Graaf van Nassau en Vianden een handgeschreven exemplaar van Le Roman de la rose, een Frans dertiende-eeuwse gedicht over de liefde.⁴  De kunstenaar schilderde in zijn miniaturen dezelfde elegante figuren met hun opvallende kleding. Bovendien wordt op een daarvan het paar herhaald dat in de Rotterdamse tekening rechtsvoor is te zien (afb).⁵

Wel moet worden opgemerkt dat de figuren in de afbeeldingen van deze roman langgerekter zijn en beter zijn getekend. De miniaturen van een ander werk van de meester, de Kronieken van Enguerrand de Monstrelet in Leiden, sluiten nog beter aan bij de stijl van de Rotterdamse tekening (afb.).⁶ Ook daar zijn de figuren vrij gedrongen weergegeven en hebben ze dezelfde ferme neuzen. Uit deze voorbeelden komt naar voren dat de kwaliteit van de kunstwerken binnen de groep onderling verschilt en dat meerdere handen hiervoor verantwoordelijk moeten zijn. De onderlinge relaties en chronologie van al die werken is tot nog toe onvoldoende onderzocht om de groep beter te kunnen duiden. Tot die tijd worden de makers van al deze aan elkaar verwante werken dan ook aangemerkt met de noodnaam Meester van de Gebedenboeken omstreeks 1500.⁷ Dankzij de uitgesproken kleding zijn de meeste voorstellingen van deze kunstenaar rond 1500 te dateren.⁸

De tekeningen in New York en Stuttgart kunnen vermoedelijk ook in verband worden gebracht met miniaturen. Zo vervaardigde de verluchter van de Leidse kroniek ook voorstellingen met strijdtaferelen of soldaten te paard, die goed aansluiten bij de tekeningen.

De Rotterdamse tekening is waarschijnlijk overgenomen van een voorbeeld. Het perkament waarop de voorstelling is getekend is van zichzelf transparant en werd ook wel als als overtrekpapier gebruikt.⁹ De tekening zelf of delen daarvan diende daarna ook weer als voorbeeld voor nieuwe voorstellingen.