De Heilige Goedele

Auteur: Judith Niessen

Goedele, overleden in 712, was in Brussel een veel vereerde heilige. Haar heiligverklaring is voornamelijk op één gebeurtenis gebaseerd. Tijdens een nachtelijke gang naar de kerk blies de duivel Goedeles lantaarn uit. Op haar daaropvolgende gebed begon deze echter opnieuw te branden. In 978 werd haar gebeente naar Brussel overgebracht om vervolgens in de elfde eeuw te worden bijgezet in de kathedraal van de Heilige Michael, die later tevens aan Goedele werd gewijd.¹ De heilige is ten voeten uit in driekwart weergegeven, houdt een geopend boek voor haar borst en kantelt haar hoofd schuin naar voren. Aan de onderkant van de lantaarn in Goedele’s rechterhand, hangt het duiveltje, die op het punt staat de kaars uit te blazen. De tekening lijkt een voorbeeld te hebben gehad.² Zo is de figuur met haar breed opgezette gewaad en kleine hoofd niet helemaal in verhouding. Haar schaduw op de omgeving is bovendien alleen in het onderste deel van de tekening weergegeven. De fijne arceringen wekken daarnaast de indruk een in metaalstift uitgevoerde voorstelling na te bootsen.

Kemperdick weet aannemelijk te maken, dat het prototype voor Goedele een vrouwelijke heilige op één van de zijluiken van het nu incomplete Flémalle-altaarstuk in Frankfurt moet zijn geweest, dat rond 1427-32 wordt gedateerd. Op basis daarvan heeft hij een nieuwe, plausibele reconstructie van het veelluik voorgesteld.³ Hij baseerde zich op overeenkomsten met de bewaard gebleven figuren van het altaarstuk. De monumentale houding van Goedele en de wijze waarop haar mantel is gedrapeerd, doet bijvoorbeeld denken aan De heilige Veronica (afb. 1).⁴ De positionering van Ursula en de houding van haar linkerarm komt daarnaast overeen met de Madonna, die met het kind op een van de andere luiken is afgebeeld. Alletwee de vrouwen op het veelluik hebben net als Goedele smalle schouders in relatie tot hun breed opgezette gewaden. Bij alle drie de figuren is de ruimte nauwelijks aangegeven en bevindt de overgang van vloer naar achtergrond zich overal op dezelfde hoogte.⁵ Net als de overige voorstellingen op het veelluik, kende dit prototype brede navolging. Het figuurtype is te zien bij enkele vrouwelijke heiligen op een geborduurde koormantel in Wenen, die na 1432/33 gedateerd kan worden. Ook in het getijdenboek van Catharina van Cleve, rond 1440 gedateerd, wordt het motief herhaald in een miniatuur van de Heilige Agnes.⁶

Daarna beleefde dit model rond 1470 een opleving in de Duitse en Nederlandse teken- en prentkunst, zoals blijkt uit twee prenten van een Lezende Madonna die Christus een appel aanreikt van de Meester ES en een Heilige Agnes van de Meester WA, beide gekopieerd door Israhel van Meckenem en een tekening van de Heilige Katharina, vermoedelijk rond 1480 naar Martin Schongauer getekend.⁷ Niet alleen is de houding van al deze vrouwelijke heiligen gelijk aan de Rotterdamse tekening, ook is in de meeste gevallen de overgang van vloer naar achtergrond op dezelfde hoogte aangegeven. De Rotterdamse tekening kan, gezien de tekenstijl en techniek rond dezelfde tijd, 1470-80, gedateerd worden.