Het feestmaal van Herodes met de onthoofding van Johannes de Doper

Auteur: Judith Niessen

Op een binnenplein omringd door paleizen en een poortgebouw met een klokketoren speelt zich de onthoofding van Johannes af (Marcus 6: 21-28). De onthoofding was het gevolg van Salomé’s dans die ze uitvoerde voor haar stiefvader Herodes. Deze raakte zo in vervoering van haar optreden dat hij beloofde haar alles te schenken wat zij maar wilde. Op aanraden van Herodias, haar moeder en de vrouw van Herodes, vroeg Salomé om het hoofd van Johannes. Herodias koesterde wrok tegen de heilige, die Herodes verweet dat het huwelijk met zijn vrouw onrechtmatig was. Zij was namelijk al getrouwd met zijn broer Philippus. Met tegenzin willigde Herodes het verzoek van Salomé in. Vooraan, op een podium, legt de beul het hoofd van Johannes op een schotel die Salomé ophoudt. Zijn lichaam ligt aan hun voeten. In drie stralen stroomt het bloed uit Johannes’ hals. Ze staan symbool voor de drie goddelijke deugden: geloof, hoop en liefde. Naast de verhoging is Salomé opnieuw te zien: op een schaal die zij vasthoudt, ligt het hoofd van Johannes. Links onder de colonnade is de dans van Salomé uitgebeeld, die zij hier uitvoert met een jongeman. Zij worden begeleid door muzikanten terwijl Herodes en Herodias toekijken.

In Wenen bevindt zich een rechthoekige tekening met dezelfde voorstelling in spiegelbeeld, waarop de hond linksvoor en de vooroverbuigende figuur ontbreken.¹ Gezien de harde lijnvoering van beide tekeningen, gaan ze alletwee terug op een gemeenschappelijk voorbeeld. Van de twee versies is de tekening in Rotterdam beter van kwaliteit. Ook het prototype is een pastiche van bestaande motieven, waarvan een paar te herleiden zijn. Zo is de vrouw die links van het midden in driekwart op de rug wordt gezien en zijn twee van de koperblazers, die voor de eettafel musiceren afkomstig uit een grote, drukbevolkte houtsnede van Hans Sebald Beham (1500-1550), Het feest van Herodes.² De houdingen van de beul en Salomé die het hoofd aanneemt zijn daarnaast gebaseerd op de houtsnede met De onthoofding van Johannes, van Albrecht Dürer uit 1510.³ De algehele enscering van de voorstelling lijkt beïnvloed door de Ecce homo van Lucas van Leyden, een grote gravure uit 1510.⁴ Het combineren van verschillende voorbeelden tot een nieuwe compositie was niet ongebruikelijk, zo blijkt uit diverse tekeningen en ontwerpen voor glasvensters uit die tijd.⁵

Ondanks de Duitse voorbeelden is de stijl waarin de voorstelling getekend is eerder Zuidnederlands te noemen, zoals ook blijkt uit de verschillende toeschrijvingen die de compositie kende. Marlier beschouwde de Weense tekening als een kopie naar een onbekend voorbeeld van Jan Swart van Groningen; Benesch meende dat de voorstelling terugging op Bernard van Orley. Judson schreef de tekening in Rotterdam zelfs toe aan Orley en Van Regteren Altena schreef deze toe aan Jan van Rillaer.⁶ De tekening laat inderdaad invloeden zien van Barend van Orley en Pieter Coecke van Aelst. Deze laatste maakte bijvoorbeeld graag gebruik van een voorovergebogen figuur in de voorgrond die diende als repoussoir.⁷

De compositie is getekend met duidelijke contouren en strakke lijnen en kent geen wijzigingen. Mogelijk diende het blad als werktekening voor een glasschilder.⁸ Het kwadraatnet in krijt of grafiet hielp deze de voorstelling over te brengen naar een venster in de vorm van een lunet.⁹ De roestbruine vlekjes die verspreid over de tekening te zien zijn, zijn mogelijk veroorzaakt door een ijzeroxide-houdende grisaille- of zilvergele verf, die werd gebruikt om ruitjes te branden.¹⁰