Zittende mannelijke heilige

Auteur: Rhoda Eitel-Porter

De omhooggehouden pen en het open boek doen vermoeden dat deze zittende figuur een van de vier evangelisten is; het gezichtstype met de korte baard wordt vooral gebruikt voor de heilige Marcus. Ongebruikelijk is dat de figuur grotendeels met behulp van een fijn penseel op een linnen ondergrond is getekend, iets wat vrijwel zeker is gedaan om de levensduur van het werk te verlengen. Roze toetsen, met name aangebracht op de wangen, lippen, neus en de rechterkant van het gezicht, en daarnaast op de vingers en duimen, benadrukken de huid. De kunstenaar werkte vooral met clair-obscureffecten die hij creëerde door gebruik te maken van witte hoogsels, de natuurlijke kleur van het linnen en de donkerbruine wassing, in combinatie met een zeer spaarzaam gebruik van parallelle arcering.

In de tijd waarin de tekening werd verworven, werd aangenomen dat het werk van de hand van een anonieme, vijftiende-eeuwse kunstenaar uit Padua was. Het gegroefde, expressieve voorhoofd, de scherp gedefinieerde draperieën en de hiëratische houding van de figuur maken dat het blad zich duidelijk onderscheidt en sindsdien zijn ook kunstenaars als Cosmè Tura (ca. 1430-1495) uit Ferrara en Bartolomeo (ca. 1432-1499) of Alvise Vivarini (1442/1456-ca. 1503) uit Venetië voorgesteld.^[1]

Recentelijk kwam Gianmarco Russo met de overtuigende toeschrijving aan de Venetiaan Lazzaro Bastiani (1425/1430-ca. 1512), waarbij hij de tekening voorzichtig in verband bracht met de mozaïekrenovaties die Bastiani in de jaren 1480 samen met zijn zoons Vincenzo en Alvise in de San Marco-basiliek in Venetië uitvoerden.^[2] In de vroegste bron (1456) die over de kunstenaar bekend is, wordt hij aangeduid als hoofd van een Venetiaans familie-atelier en in de jaren 1480 werkte hij samen met Gentile Bellini (1430/1434-1507) aan een opdracht voor de Scuola Grande di San Marco in Venetië. Voor zijn toeschrijving aan Bastiani baseerde Russo zich op stilistische kenmerken en een aantal treffende gelijkenissen, bijvoorbeeld met de draperie van de staande figuur in Bastiani’s Zegenende Christus in Modena,^[3] een werk dat doorgaans rond 1485 wordt gedateerd; met het uiterlijk van de centrale figuur in De boetedoening van de heilige Hiëronymus, in Springfield, Mass., ca. 1480^[4]; en met de hand van de heilige Damianus die een instrument vasthoudt in een veelluik dat omstreeks 1485 in het atelier van Lazzaro Bastiani in Venetië werd gemaakt.^[5] In de San Marco-basiliek hield Bastiani zich niet alleen bezig met het restaureren van mozaïeken, maar creëerde ook enkele nieuwe, zoals een voorstelling met de staande figuur van de heilige Sergius, gemaakt na 1488 en gesigneerd door de kunstenaar. Het lijkt erop dat hij hetzelfde model later gebruikte voor een sculpturaal detail in het schilderij De aanbidding van de reliek van het Heilige Kruis, ca. 1494, nu in Venetië.^[6] De mozaïek van de heilige Thekla, uit 1512, in de San Marco, door Vincenzo Bastiani, is vermoedelijk eveneens gebaseerd op een door diens vader getekend model. Russo heeft overtuigend naar voren gebracht dat ontwerpen en kartons regelmatig opnieuw in het atelier van Bastiani werden gebruikt, met name voor de San Marco-opdracht, iets wat het archaïsche uiterlijk van de mozaïeken en de verouderde stijl van de huidige tekening zou kunnen verklaren.

Tietze/Tietze-Conrat noemden Bastiani in hun publicatie over de tekeningen van de Venetiaanse schilders van de vijftiende en zestiende eeuw terecht ‘een van de zwarte schapen van de Venetiaanse schilderkunst uit het quattrocento’. Ze merkten daarbij op dat alle toeschrijvingen van tekeningen aan deze kunstenaar ‘bij gebrek aan enige authentieke documentatie van zijn stijl’ op onzekere gronden berusten.^[7] Het is dan ook bijzonder spannend om met deze tekening wellicht een toetssteen te hebben voor verdere toeschrijvingen aan deze kunstenaar.