Studie van het hoofd van Laocoön

Auteur: Albert Elen

Deze nog niet eerder gepubliceerde tekening stond in de Elenco, de inventaris van D'Adda-tekeningen die in 1926 te koop werden aangeboden aan de verzamelaar Franz Koenigs,^[1] vermeld als een werk van Titiaan (1488/1490-1576). Die toeschrijving bleef, weliswaar met een vraagteken, onveranderd, totdat John Marciari het werk in 2017 met enig voorbehoud in verband bracht met het atelier van Tintoretto.^[2] Marciari vond het zelfs ‘grootser, gewaagder en oorspronkelijker dan de meeste sculptuurtekeningen’ van de hand van Jacopo Tintoretto, en ‘verwant aan de beste van de Medici koptekeningen’ van diens hand.^[3]

Het gaat hier om een studie naar de hellenistische Laocoöngroep (Laocoön en zijn twee zoons in gevecht met een zeemonster) uit omstreeks 200 vóór Christus. Deze marmeren beeldengroep werd in 1506 opgegraven bij de ruïnes van de Thermen van Trajanus in Rome en vervolgens in het Vaticaan voor het publiek tentoongesteld. Sindsdien is het werk, dat wordt gezien als een van de beroemdste en invloedrijkste sculpturen uit de antieke tijd, door talloze kunstenaars bestudeerd, zowel het geheel als onderdelen ervan. Zo maakte Marco Dente (1493-1527) een tekening, nu in Rotterdam (DN 111/8), van de volledige beeldengroep, en gaat het in onze tekening uitsluitend om het expressieve hoofd van Laocoön.

Een andere tekening naar het hoofd van Laocoön, gezien vanuit dezelfde hoek, behoort ook tot de Collectie Koenigs (I 398), maar bevindt zich nu in Moskou, samen met andere vermiste tekeningen uit die collectie die door de Nederlandse Staat worden geclaimd.^[4] In tegenstelling tot de huidige tekening, gaat het in dat blad om een eigenhandig werk waarop het model nauwkeuriger is weergegeven, met meer details in het kapsel en de baard.

Tintoretto is voor zover bekend nooit in Rome geweest en maakte de tekening dan ook niet naar de originele sculptuur, maar naar een gipsafgietsel, of misschien zelfs naar het bronzen afgietsel dat Jacopo Sansovino (1486-1570) omstreeks 1506-1508 in Venetië voor kardinaal Domenico Grimani (1461-1523) had vervaardigd. De huidige tekening werd waarschijnlijk door een ervaren leerling naar die tekening of naar een vergelijkbaar eigenhandige studie uit de ateliervoorraad gemaakt. Op de verso van een ateliertekening in Florence is een vervaagde studie te zien die op onze tekening lijkt maar haastiger is uitgevoerd.^[5]

De auteur van de Elenco uit 1926 beschouwde onze tekening als een studie voor een hoofd in Titiaans schilderij La Gloria, nu in Madrid. Hij doelde waarschijnlijk op het hoofd van de ‘zwevende’ mannelijke figuur rechts onder in de compositie. Dat hoofd is gespiegeld en zou op zijn beurt ook weer op het hoofd van Laocoön geïnspireerd kunnen zijn, maar is beslist niet met onze tekening in verband te brengen.