Schetsen van een Caritas-groep, een bebaarde mannenkop en een plafondornament

Auteur: Judith Niessen

Deze tekening is samen met een ander blad in dit museum (inv. nr. Heemskerck 7) afkomstig uit een schetsboek, dat is gebruikt gedurende een reis door Italië. In de zestiende eeuw ondernamen veel noordelijke kunstenaars deze reis om de klassieke monumenten en de hedendaagse Italiaanse schilderkunst te kunnen bestuderen en daarvan te leren. Talloze getekende kopieën naar beroemde antieke sculpturen zoals de Torso Belvedere, eigentijdse kunstwerken, zoals die van Michelangelo, of schetsen van het landschap of monumenten in de stad getuigen hiervan.

De hier getekende kerk is de Santi Giovanni e Paolo, gelegen op Monte Celio, een van de zeven heuvels van Rome.¹ De kerk werd in de vierde eeuw gebouwd over het woonhuis en de graven van twee Romeinse martelaren Johannes en Paulus, die in 362 samen in Rome de marteldood stierven. Na grotendeels te zijn verwoest in de elfde eeuw, werd de kerk in de twaalfde eeuw herbouwd en kreeg het de façade die in de tekening is te zien. Ook de klokkentoren rechts daarvan stamt uit die periode. Het gebouw daaromheen is het bijbehorende kloostercomplex. Links van de Santi Giovanni e Paolo ligt in werkelijkheid de Clivo di Scauro, een oude met bogen overspannen straat, die doorgang biedt naar de kerk San Gregorio. De hier getekende constructie heeft echter meer weg van de Arco di Dolabella die net buiten het gezichtsveld, ten oosten het einde van de Via San Paolo della Croce markeert.

Onder het stadsgezicht is een kwart van een gekanteld venster in renaissance-stijl getekend. De twee tekeningen overlappen elkaar niet en de begroeiing onderin het landschap lijkt om het venster heengetekend. Vermoedelijk is deze dus als eerste op papier gezet. De begroeiing aan de onderzijde van het stadsgezicht bij inv. nr. Heemskerck 7 loopt door tot de rand. In vergelijking met Heemskerck 6 moet dit blad ca. 12 mm zijn afgesneden.

Waarschijnlijk zien we op het stadsgezicht van inv. nr. Heemskerck 7, de kerk San Agnese fuori le Mura aan de Via Nomentana, met rechts daarvan het mausoleum van Santa Constanza. De ruïnes links voor zijn mogelijk die van de oude basiliek van Constanza. De drie monumenten liggen weliswaar bij elkaar in de buurt, maar zijn in werkelijkheid anders ten opzichte van elkaar gesitueerd (afb).

De schetsmatige en rommelige opbouw van de voorstellingen suggereert dat ze beide ter plaatse zijn getekend. Het op papier naar de hand zetten van de werkelijke situatie was niet ongebruikelijk. Dergelijke schetsen waren bedoeld ter documentatie, dus benutte de kunstenaar de beperkte ruimte die het blad bood vaak efficiënt.

De keerzijden van beide tekeningen laten meerdere schetsen zien. In zwart krijt en metaalstift zijn op inv. nr. Heemskerck 6 een personificatie van Caritas en een mannenkop en profil getekend, waarbij de contouren en het oor van de mannenkop met rood krijt zijn nagetrokken. In pen in zwarte inkt is rechtsonder, in een andere hand, een plafondornament getekend. Zowel de mannenkop als de Caritas gaan waarschijnlijk terug op Italiaanse voorbeelden. De kleding van de man met de hooggesloten kraag en de witte kanten rand wijst op een prototype dat rond 1550/60 gedateerd kan worden. De Caritas doet enigszins denken aan het schilderij met hetzelfde onderwerp door de Francesco Salviati (1510-1563), dat ook rond die tijd gedateerd wordt.² De andere tekening, inv. nr. Heemskerck 7, laat een achteroverleunende, naakte vrouw zien, met een mantel los om haar heen gedrapeerd. Daarnaast is het portret van een doge getekend. Ook deze twee voorstellingen zijn in zwart krijt en metaalstift opgezet. De contouren en de arceringen van de vrouw zijn nagetrokken en aangevuld in pen in zwarte inkt. Met rood krijt is de doge verder gemodelleerd. Hij is gekopieerd naar het portret van Girolamo Priuli, die van 1559-1567 doge van Venetië was. Het portret maakt deel uit van een plafondschildering door Jacopo Tintoretto in het Dogenpaleis in Venetië.³ Deze Allegorie op de Vrede en Gerechtigheid met Doge Girolamo Priuli onder bescherming van de Heilige Marcus wordt rond 1564-65 gedateerd. De houding van de vrouw is gebaseerd op Michelangelo’s beeld van de Dageraad, in de Medici-kapel in Florence.

Met uitzondering van het plafondornament, zijn alle tekeningen op deze twee bladen van dezelfde kunstenaar, die zich kenmerkt door zijn brede pennestreek en onregelmatige arceringen. De oude toeschrijving aan Maarten van Heemskerck (1498-1574) was waarschijnlijk gebaseerd op de groep schetsen van Romeinse monumenten en topografische stadsgezichten en landschappen die hij maakte gedurende zijn reis door Italië in de jaren dertig van de zestiende eeuw.⁴ De stadsgezichten aan de voorzijde van beide tekeningen missen echter de regelmaat en verfijning die voor Heemskerck juist zo kenmerkend is. De datering van 1558 op de keerzijde van inv. nr. Heemskerck 6 geldt niet voor elke voorstelling op deze bladen. Het portret van Girolomao Priuli kan immers, op basis van de datering van Tintoretto’s plafondschildering, pas na 1564-65 getekend zijn.