De heilige Hiëronymus in meditatie, naar Michelangelo

Auteur: Surya Stemerding

De heilige Hiëronymus is afgebeeld in de wildernis, mediterend en vergezeld van de leeuw, zijn vaste metgezel sinds hij het dier van een doorn in de poot verloste. De kardinaalshoed op de grond is een verwijzing naar Hiëronymus’ latere positie binnen de Kerk. De twee boeken verbeelden de Vulgaat, zijn Bijbelvertaling vanuit de Hebreeuwse bronnen naar het alledaagse Latijn.

Marcello Venusti vervaardigde deze tekening vermoedelijk naar een niet bewaard gebleven ontwerp van Michelangelo (1475-1564). De zittende figuur vertoont duidelijke overeenkomsten met diens sculptuur Mozes in de San Pietro in Vincoli, Rome. Het motief van de hand die in de baard grijpt om het hoofd te ondersteunen is ook te zien in het fresco met de profeet Jeremia op het plafond van de Sixtijnse Kapel.

De figuur van de heilige in de Rotterdamse tekening is eveneens bekend van een zeldzame prent van Sebastiano da Reggio (Sebastiano di Re, werkzaam ca. 1557-1563) uit 1557, waarop Michelangelo als ‘inventor’ wordt vermeld en Marcello Venusti als ‘pictor’.^[1] Daarnaast is er een gravure uit 1575 van de hand van Cherubino Alberti (1553-1615) waarin dezelfde heilige in een landschap is geplaatst.^[2] Die prent is vermoedelijk naar het ontwerp van Michelangelo vervaardigd; deze toont de heilige in spiegelbeeld, en als inventor is enkel Michelangelo vermeld. In een anonieme Vlaamse gravure is een vergelijkbare combinatie zichtbaar, echter met een afwijkend landschap.^[3] Op basis van een van de prenten maakte ook Peter Paul Rubens (1577-1640) gebruik van het motief van de in gedachten verzonken heilige, namelijk voor zijn Heilige Hieronymus (1609-1610) in Potsdam (Sanssouci).^[4]

De Tolnay (1960) en Joannides (2007) duidden de tekening in Rotterdam als voortekening voor een verloren gegaan altaarstuk van Marcello Venusti in de Cappella Mignanelli in de Santa Maria della Pace in Rome.^[5] Nadien is echter duidelijk geworden dat dit altaarstuk een Maria met Christuskind verbeeldt, geflankeerd door de heiligen Hiëronymus en Ubaldus, en dus niets van doen heeft met de tekening.^[6]

Firpo (2008) bracht de tekening op overtuigende wijze in verband met een in 2005 geveild schilderijtje op koper dat hij aan Venusti toeschreef.^[7] Het landschap in de achtergrond - in de tekening in Rotterdam niet meer zichtbaar doordat het blad rondom de figuur van de heilige is bijgesneden - is op het koperpaneeltje anders uitgewerkt dan in de prent van Da Reggio. Het schilderij wijkt in enkele kleine details af van zowel de tekening als de prent. Het crucifix is zodanig gepositioneerd dat het direct richting de schedel rechtsboven de heilige wijst, en de traditionele boetesteen, bedoeld voor zelfkastijding, is prominent aanwezig. In de tekening daarentegen is deze steen slechts summier getekend en vormt daar de kopse kant een ichthus-teken. De kwaliteit van het kleine schilderij op koper is matig, wat doet vermoeden dat het een kopie is.^[8]

Het is mogelijk dat de Rotterdamse tekening zich in de zeventiende eeuw in de collectie van Karel Emanuel I van Savoye bevond. In de inventaris opgesteld na diens dood (1630) wordt een tekening van een ‘Heilige Hieronymus’, in een zwarte lijst, als ‘vermoedelijk van Michelangelo’ vermeld, waarmee de Rotterdamse tekening zou kunnen worden bedoeld.^[9] Venusti’s vele kopieën naar Michelangelo werden echter reeds in de zestiende eeuw vaak verward met eigenhandig werk en in dit geval is de beschrijving in de inventaris al terughoudend.