Onherkenbare schets

Auteur: Judith Niessen

Dit grote blad toont twee figuurgroepen die bij een Kruisiging horen. Links zijn de treurende Maria met Johannes de Evangelist, drie heilige vrouwen en twee soldaten getekend, terwijl rechts een groep soldaten en omstanders zijn weergegeven, van wie er een naar boven (naar Christus aan het kruis) wijst. Het betreft hier een modelblad voor twee figuurgroepen bij een kruisiging: het kruis met Christus is niet weergegeven en de twee groepen vormen tesamen niet een logische voorstelling.

Het afbeelden van veel figuren onder het kruis met een naarboven wijzende figuur rechtsvoor, geflankeerd door een rugfiguur is voornamelijk terug te zien bij Kruisigingsvoorstellingen in Keulen en het Nederrijn gebied, waar voorbeelden van zo’n beeldschema al vanaf 1415-20 aanwijsbaar zijn.¹ Waarschijnlijk gaat het beeldtype terug op een gemeenschappelijk Zuid-Nederlands voorbeeld: het liet namelijk ook zijn sporen na bij kunstenaars aldaar, als Dieric Bouts (ca. 1415/20-1475) en Gerard David (1450/60-1523) en in de Noordelijke Nederlanden de Meester van de Tiburtijnse sibylle (actief ca. 1475-1495).²

Deze tekening is ook overgenomen naar voorbeeld, te zien aan de onderbroken en inconsequente lijnvoering van de figuren. De kunstenaar van deze tekening ontleende zijn motieven aan meerdere bronnen. De heilige vrouwen links doen denken aan het werk van Rogier van der Weyden, als het Zeven Sacramenten-triptiek, terwijl de mannen rechts kennis veronderstellen van schilderijen van de Meester van Flémalle (actief 1400-1440?).³ De stapeling van figuren, te zien aan de linkerzijde komt bovendien terug in het werk van Jan van Eyck.⁴

Aan de tekenaar kan vermoedelijk nog een ander blad worden toegeschreven: Christus en de schriftgeleerden in de tempel in Weimar, met hetzelfde watermerk. Dit werk is ook beïnvloed door de Meester van Flémalle.⁵ Hoewel de figuren daar meer een eigen karakter hebben, zien we in die tekening dezelfde verwrongen hoofden met grote nadrukkelijke ogen als in het Rotterdamse blad. Beide tekeningen worden traditioneel rond 1450 gedateerd. Vermoedelijk zijn ze echter rond 1480 vervaardigd.⁶ De gezichtstypen vinden namelijk aansluiting bij schilderijen vervaardigd rond die periode in het Nederrijn-gebied, zoals die van de Meester van de Jorislegende (actief 1460-1490).⁷ Toch wordt het blad hier besproken, gezien de Nederlandse bronnen die aan de voorstelling ten grondslag liggen.

Het geprepareerde blad laat sporen van intensief gebruik zien. De tekening is meer dan eens opgewerkt. Op sommige plaatsen is de inkt verdwenen en er zijn vouwsporen. De afgeronde toppen van de tekening zijn wellicht niet oorspronkelijk. Dergelijke tekeningen werden gebruikt als model in de werkplaats. Een ander voorbeeld van zo’n model met twee figurengroepen uit een Kruisigings-voorstelling, zonder dat het kruis zelf is afgebeeld, is een tekening door een navolger van de Meester van de Tiburtijnse Sibylle in Dresden.⁸ Door de figuurgroepen te verschuiven konden ze gebruikt worden voor nieuwe composities met de Kruisiging.⁹