De toren van Babel

Auteur: Judith Niessen

Ooit werd er op de aarde één enkele taal gesproken’, zo begint in het boek Genesis het verhaal over de Toren van Babel (Genesis 11: 1-9), waarin de mensen van stenen en specie een stad wilden bouwen met een toren die zo hoog als de hemel rijkte. Voortvarend ging men aan de slag en de toren werd alsmaar hoger. God besloot de hoogmoed af te straffen. Hij zorgde ervoor dat niemand meer dezelfde taal sprak, waardoor het werk vastliep. De toren werd nooit afgebouwd.

Pieter Bruegel de oudere schilderde het onderwerp in de jaren 1560 tot twee keer toe, waarbij hij voor een ronde toren koos die aan de kust is gelegen (afb.). In het bijzonder zijn voorstelling in Rotterdam was van grote invloed op Antwerpse schilders na hem, waar de uitbeelding van de Toren van Babel grote populariteit genoot.¹ Talloze versies zijn bekend van kunstenaars als Hendrik van Cleve en de gebroeders van Valckenborgh.

In tegenstelling tot de ronde torens op die schilderijen is de toren van Babel op deze tekening rechthoekig. De muren strekken zich eindeloos uit en de toren loopt naar boven door tot hij door de wolken aan het zicht onttrokken wordt. Net als bij Bruegel is de toren aan het water gesitueerd. Aan de linkerzijde is het paleis van de Babelse koning Nimrod te zien, die in de Bijbel weliswaar niet met de bouw in verband wordt gebracht, maar door onder anderen Flavius Josephus in zijn geschiedenis van de Joden gepresenteerd wordt als de bouwopzichter.² Hij wordt vaak als reus weergegeven en ook hier steekt hij met kop en schouders uit boven de schematisch getekende soldaten en werklui in de voorgrond. Rechts is een brug te zien die naar een tegen de toren gelegen landtong leidt, waar ook een watermolen is te zien. De rode wassingen zijn mogelijk van later datum.

De tekening toont een type compositie die we kennen uit enkele schilderijen die afwisselend aan Maerten of Frederick van Valckenborch of Tobias Verhaecht worden toegeschreven.³ Borggrefe suggereert dat dit hoekige torentype wellicht een inventie van de architectuurschilder en ontwerper Hans Vredeman de Vries is, van wie we dankzij het Schilder-Boeck van Van Mander weten dat hij kort voor 1600, een Toren van Babel had geschilderd.⁴ Gezien zijn kennis en toepassing van de perspectiefleer, ligt het voor de hand dat Vredeman de Vries voor een andere, vernieuwende oplossing koos bij het uitbeelden van dit onderwerp, waarvan deze tekening en de schilderijen een weerslag zouden kunnen zijn. Het toeschrijven van de verschillende versies van deze rechthoekige toren blijft echter een heikele zaak. De tekening is in ieder geval, vooral in de stoffage om de toren heen, te onhandig om daadwerkelijk te kunnen worden toegeschreven. Gezien de populariteit van het onderwerp rond 1600 en het mogelijke auteurschap van het prototype door Vredeman de Vries, moet de tekening vermoedelijk ook rond die tijd zijn gemaakt.