De Besnijdenis

Auteur: Judith Niessen

Zoals alle tekeningen van Maarten van Heemskerck in dit museum, is ook de Besnijdenis van Christus een ontwerp voor een gravure. De doorgegriffelde tekening is het eerste blad van een serie ontwerpen voor De zeven bloedstortingen van Christus, die door Harmen Jansz. Muller (c. 1538-1617) in 1565 is gegraveerd en van teksten is voorzien door Hadrianus Junius.¹ De Besnijdenis wordt gevolgd door Christus in het hof van olijven, De geseling, De doornenkroning, De kruisdraging, Christus die aan het kruis wordt genageld en tot slot Longinus die de zijde van Christus met een lans doorboort.²

Tot in de jaren zestig was de gravure naar deze tekening onbekend en ook daarna werd de voorstelling niet in verband gebracht met de andere gravures.³ Veldman herkende de iconografie van de gehele reeks en bracht de Besnijdenis van Christus hiermee in verband.⁴ De zeven bloedstortingen van Christus genoten met name bekendheid in de laat-middeleeuwse devotieliteratuur, waar het thema vaak werd behandeld.⁵ Geïllustreerde boekjes met het onderwerp spoorden, ter bestrijding van de zeven hoofdzonden, de lezer aan één kwelling per dag te bestuderen. Heemskerck baseerde zich ongetwijfeld op dergelijke boekjes en hun illustraties.⁶

De besnijdenis van Christus wordt in het evangelie van Lucas terloops genoemd (Lucas 2: 21). Traditioneel vond een besnijdenis acht dagen na de geboorte plaats en viel het samen met de naamgeving van het kind. In een classicistische tempel, ligt Christus op een grote ronde schotel op tafel onder een baldakijn. Hij wordt vastgehouden door zijn ouders en nog een man, terwijl de hogepriester de besnijdenis uitvoert. Christus op het bord lijkt een verwijzing te zijn naar de eucharistie, het belangrijkste sacrament van de katholieke kerk. Tijdens de eucharistie wordt het lichaam van Christus, dat hij offerde voor de mensheid gedeeld met de gemeenschap. De twee omhooggehouden kaarsen zijn een verwijzing naar Christus als het licht der wereld.⁷ Daarnaast tekende Heemskerck het nodige bijwerk om de voorstelling te verlevendigen, zoals de figuren links in de achtergrond, de bediende rechts in de voorstelling en de twee jongetjes in de voorgrond die met een kan en een bord de trap op lopen. Het achterste jongetje kijkt om, waarmee hij de toeschouwer actief bij de voorstelling betrekt. De virtuoze en gedetailleerde tekenstijl is kenmerkend voor Heemskercks ontwerpen uit de jaren zestig. Het fijnmazige net van voornamelijk korte arceringen is zo verfijnd, dat het voor Muller onmogelijk bleek dit op dezelfde wijze te vertalen naar de gravure. De licht-donker tegenstellingen zijn daar dan ook veel nadrukkelijker dan in de tekening. Dit contrast wordt nog eens versterkt door de lichtbruine inkt, die in de loop der jaren aanzienlijk is verbleekt.