De strijd tussen goden en giganten

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Op deze volle tekening is de aanval van de Giganten op de godenwereld uitgebeeld. Ovidius vertelt dat de Giganten, zonen van de oermoeder Gaea, het gebergte Pelion op de berg Ossa stapelen om zo de Olympus te bestormen en tot aan de hemel te kunnen reiken. Er ontbrandt een strijd die de goden winnen: Jupiter laat met zijn bliksemschichten de gestapelde bergen instorten, zodat de Giganten door hun eigen bouwwerk verpletterd worden (Ovidius Metamorphosen I, 152-158).  

Op de onderste helft van de tekening voeren Giganten reusachtige rotsblokken aan, die ze met vereende krachten op elkaar stapelen. Daarboven hebben de goden de aanval geopend, aangevoerd door Jupiter, met de adelaar onder zijn voeten en de bliksemschichten in zijn hand. Rechts tuimelen Giganten naar beneden en liggen slachtoffers tussen de rotsblokken. Ook linksboven worden de zonen van Gaea met succes afgeweerd: een van de goden staat op punt een steen naar hen te werpen. Van alle goden is behalve Jupiter alleen Minerva met zekerheid te herkennen; zij staat rechtsachter, met haar gepluimde helm. Voor haar zijn hoogstwaarschijnlijk Hercules, zwaaiend met zijn knots, en Neptunus met zijn drietand uitgebeeld. De abrupte afsnijdingen van de figuren aan de onderzijde en beide zijkanten doen vermoeden dat het blad oorspronkelijk groter geweest is.

De strijd tussen goden en Giganten was bij maniëristische kunstenaars als Speckaert een geliefd thema, omdat het hen de mogelijkheid bood een staalkaart aan menselijke houdingen en figuren in beweging uit te beelden.¹ Op de Rotterdamse tekening zorgen alleen al de verwrongen houdingen van het groepje staande Giganten op de voorgrond voor een enorme dynamiek. Dit wordt nog versterkt door het clair-obscur van de voorstelling: Speckaert bracht wassingen in drie tinten bruin aan, die hij combineerde met uitsparingen van het wit van het papier en met witte hoogsels. De goden op de wolk zijn gedeeltelijk ingekleurd met donkere, vlot aangebrachte wassingen. In de onderste helft van de voorstelling valt het licht op de sjouwende Giganten op de voorgrond. De frontaal geplaatste reus met het rotsblok op zijn schouder werpt een donkere schaduw op de Gigant achter hem. De donkere wassingen daarachter suggereren een diepe kloof, waarin de twee omlaag buitelende figuren rechts zullen verdwijnen. Met gebruikmaking van deze lichtdonker effecten heeft de kunstenaar van dit strijdtoneel een uiterst spannende compositie gemaakt.

Bij aankoop door het museum werd de tekening beschouwd als een werk van een anonieme, Nederlandse maniërist van omstreeks 1575. Ook Siroká meent in haar monografie over de tekeningen van Speckaert dat de tekening niet van hem is. Toch is er voldoende reden om de tekening (opnieuw) aan Speckaert toe te schrijven, want zijn hand laat zich goed herkennen. Kenmerkend is de nerveuze penvoering en de vormgeving van de figuren met contourlijnen die vaak twee- of driemaal vlak naast elkaar getrokken zijn. Hier en daar, zoals in de linker benedenhoek en op diverse rotsblokken, zijn parallelle arceringen aangebracht met wijd uiteen liggende penlijnen, die typerend voor Speckaerts tekenstijl zijn.² De manier waarop de figuren met de pen zijn opgezet is bijvoorbeeld vergelijkbaar met de tekenstijl van Naakte krijgers in gevecht in Amsterdam en met Diana en Actaeon in Parijs.³ Ook heeft de laatste dezelfde vlot opgezette, donkere wassingen in combinatie met witte hoogsels. Fors gewassen partijen zonder contourlijnen, die sterk afstekend tegen een lichte ondergrond, treffen we eveneens in andere tekeningen van Speckaert aan, zoals De triomf van Poseidon in Göttingen en De heilige Antonius in Frankfurt.⁴ In deze twee tekeningen zijn de ogen van de uitgebeelde figuren met wassingen aangezet, net als in de Rotterdamse voorstelling. De zeegoden in De triomf van Poseidon hebben bovendien wilde haarkuiven, die ook in de besproken tekening te herkennen zijn.

Een anonieme, zestiende-eeuwse tekening met de strijd tussen de goden en Giganten, die in het verleden wel aan Jan Harmensz Muller toegeschreven is, werd onmiskenbaar door Speckaerts tekening beïnvloed.⁵ Niet alleen gaat het om een vergelijkbare compositie, ook zijn de houdingen van de drie Giganten links op de voorgrond afgeleid van de drie reuzen die bij Speckaert links- en middenvoor rotsblokken tillen. Ook een tweede anonieme tekening met hetzelfde onderwerp vertoont overeenkomsten met het Rotterdamse strijdtafereel: de sjouwende en omlaag tuimelende Giganten zijn ook hier tamelijk los getekend en met donkere wassingen vormgegeven.⁶ Deze twee bladen duiden erop dat Speckaerts tekening voor andere kunstenaars beschikbaar moet zijn geweest, mogelijk in het huis van Anthonie van Santvoort in Rome, die na dood van Speckaert diens tekeningen in bezit had.⁷