Job op de mestvaalt

Auteur: Judith Niessen

Job op de Mestvaalt vormt samen met nog twee tekeningen in dit museum, Job werpt zich ter aarde (inv. nr. MB 1959/T21) en Job ontvangt geschenken (inv. nr. MB 1959/T 23) onderdeel van een reeks ontwerpen die Maarten van Heemskerck in 1561/62 tekende voor acht prenten met de geschiedenis van Job, gegraveerd en vermoedelijk uitgegeven in 1563 door Philips Galle (1537-1612).¹ Elke prent uit deze reeks draagt een verklarend onderschrift in het Latijn van Hadrianus Junius (1511-1576).² Nog vier tekeningen bevinden zich in Edinburgh, Utrecht en Washington.³ Alleen van de zevende gravure uit de reeks, De Heer antwoordt Job, is geen ontwerp bekend.

Het merendeel van de door Galle uitgegeven prenten naar Heemskerck betreffen religieuze onderwerpen. Zo ook de deze cyclus, die zich baseert op het oudtestamentische boek Job. Daarin wordt Job getest door de duivel, die meent dat zijn vroomheid slechts berust op welvaart en geluk. Met Gods toestemming wordt Job door de duivel getroffen met vrijwel elk denkbare plaag: zijn vee en zijn herders worden uitgeroeid, zijn kinderen komen om, hij verliest al zijn goederen en krijgt zweren over zijn hele lichaam. Job, gezeten op wat hem overblijft, de mestvaalt, blijft echter getuigen van zijn trouw aan God en wordt daarom zelfs door zijn eigen vrouw bespot. Drie vrienden treuren zeven dagen en nachten stilzwijgend met hem mee. Daarna begint Job, overtuigd van zijn onschuld, te klagen en meent dat hem onrecht is aangedaan. Uiteindelijk antwoordt God: het is slechts aan hem in zijn almacht en niet aan de mens om het menselijk lot te begrijpen. Job onderwerpt zich en dan valt hem in de epiloog van het boek een nog grotere rijkdom, voorspoed en nieuw nageslacht ten deel.

Jobs lijden en overwinning verwees van oudsher naar de Passie en de uiteindelijke zege van Christus daarop. In de zestiende eeuw verschoof de betekenis van het verhaal en werd het  tevens beschouwd als een goed voorbeeld van de deugd van het geduld. Als zodanig is Job afgebeeld op één van de gravures uit de Triomf-reeks die door Heemskerck in 1559 was ontworpen.⁴ Ook deze reeks dient door het centrale thema van het verhaal, een volhardend Godsvertrouwen, automatisch als een exemplum patientiae. Daarnaast waren Heemskercks reeksen met geschiedenissen uit het Oude Testament simpelweg bedoeld ter illustratie daarvan.⁵

Heemskerck hanteerde een zeer herkenbare en consistente tekenstijl voor zijn prentontwerpen. Bij enkele van zijn ontwerpen zijn sporen van zwart krijt te zien, die wijzen op een ondertekening. Daaroverheen tekende hij zijn voorstellingen met vaste hand met pen in bruine inkt. Zijn virtuoze penwerk bestond uit verfijnde, zelfverzekerd getekende contouren, die hij daarna invulde met een dicht net van regelmatig geplaatste grotere en kleinere arceringen. De op die manier nauwkeurig opgebouwde voorstelling leende zich bijzonder goed voor omzetting op de koperplaat.

Bij het ontwerpen van zijn reeks volgde Heemskerck de bijbel vrij nauwkeurig, zoals blijkt uit deze zesde tekening uit de reeks, waarin Job niets meer rest dan stof en vuil. Twee keer is hij afgebeeld. Zowel in de voor- als achtergrond zit hij naakt op de mestvaalt, temidden van brandende ruïnes en dierlijke resten. In de achtergrond komen zijn vrienden Elifaz, Bildad en Zofar die van zijn rampspoed gehoord hebben, naar hem toe. Hij is, naakt en overdekt met zweren, bijna onherkenbaar. Op de voorgrond barsten ze in geweeklaag uit, scheuren hun kleren, strooien as op hun hoofd en treuren volgens de bijbel zeven dagen en nachten met hem in stilzwijgen. Achter hen wanhoopt Jobs vrouw met haar armen in de lucht.

Heemskerck maakte naast deze reeks nog vier prentontwerpen waarin Job de hoofdrol speelt.⁶ Een daarvan toont dezelfde gebeurtenis als in deze tekening en is alleen bekend uit de prent uit 1556 die ernaar gemaakt is.⁷ In tegenstelling tot de beeldvullende figuren in deze tekening, zijn Job en zijn vrienden in die voorstelling klein weergegeven en maken ze deel uit van een weids berglandschap met talloze antieke ruïnes.

Het zeventiende-eeuwse opschrift aan de keerzijde van deze drie ontwerpen behoort aan een ongeïdentificeerde zeventiende-eeuwse Nederlandse verzamelaar die talloze andere tekeningen van Maarten van Heemskerck en zeventiende-eeuwse kunstenaars als Allaert van Everdingen in zijn bezit had.⁸ Het geeft aan dat Heemskercks prentontwerpen al vroeg een geliefd verzamelobject waren, zoals ook blijkt uit de vele overgebleven en goed geconserveerde exemplaren van zijn hand.