Het gehoor (een der vijf zintuigen)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze vier tekeningen vormen samen met een vijfde tekening, Het Gevoel of De Tastzin in de collectie De Boer in Amsterdam, de reeks De vijf zintuigen.¹ Ze zijn gemaakt als definitieve voortekeningen voor een serie gravures die werden gegraveerd door Goltzius’ naaste medewerker Jan Saenredam.² Alle tekeningen zijn met dat doel doorgriffeld. Op grond van de tekenstijl dateert Reznicek de vijf bladen omstreeks 1595-1596.³

Goltzius verbeeldde de zintuigen door eigentijds geklede liefdesparen. Het Gezicht wordt gepersonifieerd door een vrouw die in de spiegel kijkt, terwijl een man met schalkse blik haar borst betast. Een musicerend paartje verbeeldt Het Gehoor. Op de tekening De Reuk houdt een vrouw haar geliefde een roos uit haar bloemenmandje voor. Op De Smaak laat een vrouw een man proeven van een peer, terwijl hij met zijn vrije hand haar borst aanraakt. Op het sluitstuk van de reeks, Het Gevoel in Amsterdam, zit een minnekozend paar in bed. De voorstellingen zijn zorgvuldig getekend in pen en bruine inkt. Lichtdonker contrasten zijn uitgewerkt in bruine wassingen en witte hoogsels. Op Het Gezicht, de voorstelling die samen met Het Gevoel wel de meest geslaagde en amusante voorstelling is, is het gezicht van de vrouw met rood krijt gekleurd.

Met zijn liefdesparen brak Goltzius met een oudere beeldtraditie waarin de zintuigen werden verbeeld door vrouwelijke personificaties met passende dieren en attributen. Deze dieren werden ontleend aan Plinius – die in zijn Naturalis historia schreef over dieren met beter ontwikkelde zintuigen dan de mens – en aan Thomas de Cantimpré, die in de Liber de natura rerum (geschreven tussen 1236 en 1250) nog enkele dieren aan die van Plinius toevoegde. Zo golden de adelaar en de lynx als dieren met een scherpere blik en een aap als dier dat beter kon proeven dan de mens.⁴ De vroegste prentenreeks waarin de zintuigen zijn uitgebeeld als vrouwen met dieren is die van de Duitse kunstenaar Georg Pencz, gemaakt omstreeks 1544.⁵ Deze manier van uitbeelden werd in de Nederlanden geïntroduceerd in een prentenserie van Cornelis Cort naar Frans Floris uit 1561, waarin de zintuigen vergezeld gaan van enkele andere dieren dan bij Pencz.⁶ Zo heeft het Gehoor nu een hert in plaats van een zwijntje naast zich en is bij de Reuk een hond vervangen door een gier. Tastzin wordt door een vogel in haar vinger gepikt en daarnaast is een schildpad toegevoegd.

Voorafgaand aan deze zintuigenreeks met liefdesparen, ontwierp Goltzius nog twee prentenseries met de vijf zintuigen die aansloten bij deze oudere beeldtraditie: beide reeksen tonen vrouwelijke personificaties met dieren en attributen in landschap.⁷ Toen Goltzius vervolgens koos voor de liefdesparen, vond hij kennelijk de tijd rijp om de traditionele allegorische vrouwenfiguren te vervangen door iets nieuws. Dit proces is door Veldman betiteld als een overgang ‘van allegorie naar genre’, dat volgens haar plaatsvond onder invloed van artistieke en economische ontwikkelingen in de late zestiende eeuw en door de groei en verandering van de afzetmarkt aan de vooravond van de Gouden Eeuw.⁸

Ondanks Goltzius’ breuk met de bestaande beeldtraditie bevatten de tekeningen nog wel enkele traditionele motieven, zoals de zon bij het Gezicht en het bloemenmandje bij de Reuk. Deze hebben nu echter zo’n alledaags karakter gekregen, dat zij vrijwel niet meer als attributen van de zintuigen te herkennen zijn. Hetzelfde geldt voor de aanwezige dieren, die de scènes weliswaar als zintuigen herkenbaar maken en dus een sleutel vormen tot de interpretatie, maar tegelijkertijd een onopvallende plaats innemen. Bij het Gezicht en het Gehoor verschijnen de lynx en het hert klein in een hoekje. Bij de Reuk legt de hond zijn kop op de schoot van het meisje en bij de Smaak zit een aapje op een muurtje op de achtergrond, als toevallig aanwezig huisdier dat wel meer voorkomt bij voorstellingen waarop welgestelde burgers verbeeld zijn. Alleen in de voorstelling van de Tastzin valt de schildpad op het beddengoed enigszins uit de toon.⁹

Met deze genrevoorstellingen van de vijf zintuigen introduceerde Goltzius een nieuw iconografisch type dat door de snelle en wijde verspreiding van zijn prenten grote invloed zou hebben op latere prentenseries door kunstenaars als Dirck Hals, Pieter de Jode en Crispijn de Passe.¹⁰ Vanaf de vroege zeventiende eeuw werden ook in de Nederlandse schilderkunst de zintuigen meer en meer verbeeld door alledaagse taferelen, bijvoorbeeld van rokende, drinkende en musicerende mannen, die Reuk, Smaak of Gehoor verbeelden, of van vrouwen die hun baby verschonen (Reuk).¹¹ Soms gebeurde dit in de vorm van vijf losse voorstellingen, soms werden alle handelingen in één vrolijk gezelschap samengevoegd.¹² Het is Goltzius’ tekeningenreeks met liefdesparen die aan de wieg van deze ontwikkeling stond.

De prentenreeks die Jan Saenredam naar deze tekeningen graveerde werd voorzien van onderschriften in het Latijn, geschreven door de Haarlemse rector Cornelius Schonaeus (1540-1611), die vanaf 1584 een groot aantal bijschriften voor Goltzius’ prenten leverde. Schonaeus’ teksten waarschuwen voor het verkeerde gebruik van de zintuigen, want wie genot najaagt, zoals eten, drinken en minnekozen, komt uiteindelijk bedrogen uit.¹³ Ondanks deze moralistische boodschap, die contrasteert met het ongedwongen en vermakelijke karakter van de voorstellingen, moet Goltzius’ prentenserie bijzonder geliefd geweest zijn. Er verschenen namelijk verschillende edities en van diverse zintuigen uit de serie zijn geschilderde kopieën bewaard gebleven.¹⁴