De man met de aardappelneus

Auteur: Yvonne Bleyerveld

De vrolijke man op deze tekening lijdt aan rhinophyma, een onschuldige aandoening die een bloemkoolvormige vergroving en vergroting van de neus tot gevolg heeft.¹ Gelet op de knollenneus, ’s mans olijke blik en lachende mond is deze voorstelling niet bedoeld als een portret, maar als komische genrevoorstelling of als interessante tronie, die enigszins herinnert aan de karikaturen van Leonardo da Vinci en Quentin Massys.² Toch komen op vijftiende en zestiende-eeuwse mansportretten ook wel neuzen voor die door rhinophyma misvormd zijn, zoals op het anonieme portret van Hendrik IV van Naaldwijk van omstreeks 1500-1506 (Amsterdam, Rijksmuseum).³ Kennelijk was het dus een kwaal waar men zich niet per definitie voor schaamde en die niet uitsluitend uitgebeeld werd om de spot met iemand te drijven. Naar de bijzondere neus wordt ook verwezen in het opschrift dat linksonder op de tekening is aangebracht:

[ik h]eb een noys ende wilt wel weeten/
ghy hebt v ooren vergeeten

Het zijn de woorden van de uitgebeelde man, die lijkt te willen zeggen: ‘Ik mag dan een grote neus hebben, dat geef ik toe, maar jij vergeet je oren – die zijn ook niet zo fraai’.⁴

Reznicek bracht de tekening in verband met een gravure van een anoniem graveur naar ontwerp van Goltzius getiteld Meynaert Noeswys, van een man met een zotskap en een aardappelneus die zich lezend door een brilletje over een boek buigt (afb..).⁵ In het onderschrift vertelt de man dat hij door zijn zotheid tevergeefs naar wijsheid zoekt. Het enige dat hij vond was eigenwaan, waarvan zijn neus gezwollen is geraakt. Hoewel Reznicek meende dat beide voorstellingen inhoudelijk vergelijkbaar zijn, heeft elk toch een andere strekking. Terwijl in de prent de nadruk ligt op zotheid en eigenwaan, is de moraal van de Rotterdamse tekening dat het beter is een ander niet te bespotten om diens gebreken omdat niemand immers perfect is.

Goltzius tekende vaker groteske hoofden met een bijzondere fysionomie of fantastische hoofddeksels, waarvan zijn Busteportret van een man met een muts met kwast uit 1587 in Edinburgh, een grote pentekening getekend in gravuretechniek, de meest spectaculaire is.⁶ Door de expressieve gezichtsuitdrukking van de hier uitgebeelde man met zijn misvormde aardappelneus, is deze voorstelling echter tamelijk exceptioneel vergeleken met andere fantasieportretten die Goltzius maakte.⁷ Reznicek dateerde de tekening enige jaren na 1600.⁸

De voorstelling wekt de indruk met grote vaart gemaakt te zijn, met trefzekere lijnen in pen in bruine inkt. Het gezicht, de krullende haren en het dunne baardje van de man zijn neergezet in krasserige, parallelle arceringen, die achterop het hoofd en onder de kin dichter en dikker zijn. De linkerwand van de ruimte waarin de man zich bevindt, met linksboven een raam, wordt gesuggereerd in snel opgezette horizontale en verticale lijnen.⁹ De achterwand is met enkele halen gevuld. Een soortgelijke schetsmatige tekentechniek treffen we ook aan in Goltzius’ Afgodendienst van Salomo in Parijs en De vier evangelisten in Rotterdam (zie inv. nr. FG 55).¹⁰ Ook zijn leerling Jacques de Gheyn II maakte tekeningen in deze stijl.¹¹