Doctrina (Onderwijs)

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze personificatie van Doctrina (Onderwijs) is een vroeg voorbeeld van een zogenaamd penwerk of Federkunststück, een tekening die door vloeiende, parallelle en gekruiste arceringen van de penlijnen sterk op een gravure lijkt. Goltzius gebruikte deze techniek veelal voor tekeningen op groot formaat, uitgevoerd op papier, perkament of doek (zie ook inv. nr. MB 1953/T11).¹ Als meester in het hanteren van de pen bracht Goltzius deze tekentechniek tot grote perfectie. Voorzien van een signatuur en datering waren zij bedoeld als verzamelobjecten voor een selecte groep van kunstkenners. De waardering voor deze virtuoos uitgevoerde tekeningen was groot. Tenminste vier ervan werden verworven door keizer Rudolf II in Praag en Karel van Mander vertelt hoe Goltzius’ techniek aan het Praagse hof werd bewonderd. Ook Van Mander zelf prijst zijn goede vriend Goltzius vanwege de manier waarop hij zijn pen hanteert en meent dat zijn ‘Pen-wercken’ onovertroffen zijn.² Goltzius gebruikte zijn uitzonderlijke pentechniek voor mythologische en allegorische voorstellingen, maar ook voor portretten en in 1588 voor een zeer verfijnde tekening van zijn eigen rechterhand.³

Wellicht keek Goltzius deze tekentechniek af van de Antwerpse tekenaar en graveur Johannes Wierix, die ook zeer bedreven was in het maken van verfijnde pentekeningen en eveneens in pen en bruine inkt een met een burijn gesneden gravure wist te imiteren (zie inv. nrs. J Wierix 1 en MvS 393). Johannes Wierix was bijna tien jaar ouder was dan Goltzius en woonde tussen 1575 en 1579 in Delft, waar Goltzius met zijn werk kennisgemaakt kan hebben. Hoewel de vroegst gedateerde pentekening van Johannes Wierix uit 1584 stamt – dus van ná het eerste penwerk van Goltzius – is het goed mogelijk dat Wierix de eerste was die speciaal voor verzamelaars dergelijke verfijnde tekeningen maakte.⁴

Doctrina zit hooggeplaatst op een basement van een zuil dat op een sokkel geplaatst is. Haar attributen staan traditioneel voor beloning en straf. In haar rechterhand houdt zij een kroon en scepter, de beloningen voor het vergaren van kennis en wijsheid. In haar linkerhand draagt zij een roede en plak, waarmee schoolmeesters luie en onoplettende leerlingen bestraften.⁵ Bestraffing is echter niet het juiste middel om scholieren aan het leren te krijgen, zo stelt de tekst op de sokkel: een goede scholier leert omwille van deugd en eer en zal uit behoefte aan wijsheid goed opletten.

Goltzius tekende Doctrina met talloze korte streepjes en lichte en donkere kruisarceringen in de hals, armen, voeten en plooival van de kleding. Op diverse plekken, zoals in het gezicht en op de armen, bracht hij met de pen fijne stipjes aan. Gezien deze verfijnde uitvoering en het gebruik van kostbaar perkament is de tekening als zelfstandig kunstwerk bedoeld. Leeflang wijst erop dat de houding van Doctrina, met haar gespreide armen en naar rechts gedraaide hoofd, mogelijk geïnspireerd is door de personificatie van Justitia op de gravure Justitia beloont de prijzenswaardige mensen van Cornelis Cort naar Frederico Zuccaro uit 1566.⁶ Daarnaast werd Goltzius voor de volumineuze rondingen en kleding van Doctrina wellicht beïnvloed door de monumentale sculptuur van Apollo – die eveneens op een sokkel zit – op de gravure De beeldentuin van de Casa Sassi in Rome, die Goltzius’ leermeester Dirck Volkertsz. Coornhert in 1553 graveerde naar ontwerp van Maarten van Heemskerck.⁷

Doctrina is een allegorisch figuur die maar zelden uitgebeeld is.⁸ Bij de veiling van de collectie Wouters in 1801 werd de tekening verkocht samen met drie andere tekeningen, die mogelijk één reeks vormden. Wat dit drietal voorstelde is niet bekend, maar wellicht verbeeldden zij onderwerpen die in het verlengde van Doctrina liggen, zoals Kennis, Wetenschap of IJver.⁹ De boodschap van Doctrina past in het milieu van geleerden en humanisten waarin Goltzius in Haarlem verkeerde. Zo is het goed denkbaar dat hij deze tekening maakte voor (of in opdracht) van Cornelius Schonaeus (1540-1611), de rector van de Latijnse school in Haarlem, die vanaf 1584 een groot aantal bijschriften voor Goltzius’ prenten leverde.¹⁰