Dode Christus met twee engelen

Auteur: Klazina Botke

Devotionele afbeeldingen van de dode Christus, vaak ten halven lijve, vinden hun oorsprong in de late middeleeuwen en waren erop gericht om gelovigen over zijn lijden en sterven te laten mediteren. In deze studie zien we Christus’ levenloze lichaam, rustend op de lijkwade aan de rand van zijn graftombe en ondersteund door twee engelen die hem liefdevol omhoogtillen zodat wij zijn lichaam goed kunnen aanschouwen. Het is opvallend dat de kruiswonden niet zijn afgebeeld, terwijl deze het lijden van Christus juist nog meer hadden kunnen benadrukken.

Het werk komt uit de collectie van de beroemde verzamelaar Zaccaria Sagredo (1653-1729), getuige het zogenaamde ‘Sagredo-nummer’ dat met pen en inkt is aangebracht op de achterzijde van het blad (B.B.no:10). De B.B. staat voor Bottega Bassanese, de werkplaats van de familie Bassano in Venetië.^[1] Toen Franz Koenigs de tekening in 1927 kocht was deze echter toegeschreven aan de Veronese schilder Francesco Montemezzano (1555-na 1602). Niet veel later corrigeerde Anna Koenigs dit naar Francesco Bassano (1549-1592).^[2] Tietze en Tietze-Conrat meenden echter dat de stijl van de tekening meer overeenkwam met het werk van diens jongere broer Leandro (1557-1622), vooral in vergelijking met een tekening in Londen, die zeker van zijn hand is.^[3] Deze voorstudie in zwart krijt, gemaakt voor een verloren gegaan altaarstuk (1619-1622) voor de Santa Lucia in Venetië, toont vijf heiligen en een groep engelen.^[4] We zien hier hetzelfde gebruik van zware contourlijnen in zwart krijt, en ook de ronde gezichten van de figuren, evenals de langgerekte vingers, vooral zichtbaar bij de linkerhand van Christus, komen overeen. Tietze en Tietze-Conrat zagen vooral gelijkenissen tussen de engelen in beide tekeningen, maar daarbij moet worden opgemerkt dat de engelen in de Londense tekening duidelijk sneller zijn neergezet en minder zijn uitgewerkt.

De studie is gekwadreerd om de compositie te kunnen overzetten, mogelijk naar een canvas of andere drager. In Cleveland bevindt zich een schilderij van de hand van Leandro met een voorstelling van de dode Christus en twee engelen die het lichaam verzorgen, maar de houdingen van de figuren in onze tekening wijken hier te veel van af om er een directe voorstudie voor te kunnen zijn.^[5] Onze compositie komt meer overeen met een werk van Andrea Schiavone (ca. 1510/1515-1563) in Dresden, reden waarom Van Regteren Altena hem zelfs als vervaardiger voorstelde.^[6] Omdat de studie stilistisch wel duidelijk aansluit bij het werk van Bassano, lijkt dit niet heel waarschijnlijk. Mogelijk is het blad een voorstudie voor een ander werk van Leandro, of een eerdere versie van de compositie in Cleveland.