Portret van een man met baard

Auteur: Yvonne Bleyerveld

‘Breed en meesterlijk met rood en zwart krijt’, zo werd dit imposante portret getypeerd op de veiling van de collectie Goll van Frankenstein in 1833.¹ Deze man met lange baard is het één na grootste portret in gekleurd krijt van Goltzius’ hand. Alleen het portret van Jan Govertsen van der Aar in het Teylers Museum in Haarlem, dat dateert van 1606 en is uitgevoerd in zwart en verschillende tinten rood krijt, is nog wat groter.² Goltzius’ vroegste portret in deze techniek dateert van 1588 en toont de graveur Gillis van Breen.³ Twee jaar later tekende Goltzius in Venetië de Nederlandse kunstenaar Dirck de Vries.⁴ Op zijn terugreis uit Italië in 1591 maakte hij vijf portretten van collega-kunstenaars, onder wie de beeldhouwers Giambologna en Pietro Francavilla.⁵ Uit datzelfde jaar kennen we nog portretten in gekleurd krijt van thans onbekende mannen, mogelijk ook kunstenaars.⁶ Daarnaast zijn er een portret uit 1592, dat waarschijnlijk Goltzius’ leerling en stiefzoon Jacob Matham voorstelt en twee zelfportretten van ca. 1590-92 en 1593-1595.⁷

Terwijl deze portretten bijzonder realistisch zijn en alle geportretteerden – met uitzondering van Jan Govertsen van der Aar – ons recht aankijken, is dit portret uit 1609 door de omhoog gerichte blik en de losjes gedrapeerde kleding meer allegorisch van karakter. Daardoor is wel de vraag gesteld of het hier gaat om een studie ‘uyt den gheest’, in plaats van om een portret ‘naer het leven’.⁸ Toch is hoogstwaarschijnlijk het laatste het geval. Wat betreft techniek sluit de tekening aan bij de kunstenaarsportretten die Goltzius maakte op zijn terugreis uit Italië, waarbij hij de hoofden van de geportretteerde personen heel nauwkeurig in gekleurd krijt uitwerkte en de kleding alleen in zwart krijt tekende – soms zelfs alleen in ruwe schetslijnen, zoals in het portret van Giambologna. Ook in de Rotterdamse tekening zijn ’s mans ogen, wenkbrauwen en neus zorgvuldig getekend, terwijl de kleding tamelijk schetsmatig neergezet is, vooral de hoogsels in wit krijt. Tussen de lippen zijn de voortanden zichtbaar.

Het uiterlijk van de man doet vermoeden dat het hier gaat om een persoon ‘in vermomming’, bijvoorbeeld een dichter, kunstenaar of rederijker, die uitgedost in een soort toga zijn ogen ten hemel slaat op zoek naar goddelijke inspiratie. Deze interpretatie sluit aan bij enkele geschilderde portretten die bedoeld waren voor allegorische voorstellingen of historiestukken en die uit dezelfde periode dateren. Zo schilderde Goltzius in hetzelfde jaar 1609 een portret van een onbekende man die ook als een soort toneelfiguur verkleed is, met een ontbloot bovenlijf en een mantel over één schouder gedrapeerd.⁹ In zijn hand heeft hij een opgerold stuk papier – een tekstrol waarop de spreektekst van een personage in een toneel- of rederijkersstuk staat geschreven.¹⁰ Uit 1613 dateert het portret van de Haarlemse burgermeesterszoon Johan Colterman in de gedaante van Hercules die de veedief Cacus gedood heeft, terwijl Goltzius in 1615 een portrait historié schilderde van een onbekende man als de smid Vulcanus.¹¹

Een vrij nauwkeurige kopie van het Rotterdamse portret is toegeschreven aan Jacob de Wit (1695-1754) en heeft nagenoeg dezelfde afmetingen als Goltzius’ origineel.¹² In welke collectie De Wit het portret zag, of dat Goltzius’ tekening misschien deel uitmaakte van zijn eigen kunstverzameling, is helaas niet bekend.¹³