Studieblad met de koppen van een oude man, een jongen en een vrouw

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Op een studieblad zijn het karaktervolle hoofd van een oudere man met een snor en een puntbaardje, een jongen met donkere ogen en een vrouw met een hoofdkapje gecombineerd. Alle drie zijn zij uitgebeeld vanaf de schouders. Het betreft drie op zichzelf staande studies, die niet noodzakelijkerwijs op hetzelfde moment getekend zijn. Enkele penlijnen van de schetsmatig getekende kleding van de jongen raken het achterhoofd van de oude man. Dit doet vermoeden dat De Gheyn eerst de jongen tekende – toen hij op het nog lege blad volop ruimte had om de wambuis van de jongen vrij te schetsen – en daarna de oude man toevoegde. De vrouw is uitgevoerd in een lichtere kleur inkt en wat minder gedetailleerd uitgewerkt dan de andere twee studies. Mogelijk werd zij op een ander moment als laatste getekend. Tussen het hoofd van de jongen en het vrouwenhoofd zijn enkele pennenproeven te zien, evenals rechtsonder op de linkerarm van de jongen.

De drie uitgebeelde personen komen vaker in het getekende werk van De Gheyn voor. De oude man treffen we aan op twee studies in zwart krijt in Haarlem.¹ Het gebruik van zwart krijt en de grote overeenkomst tussen beide bladen doen vermoeden dat De Gheyn deze bladen bij één en dezelfde gelegenheid ‘naar het leven’ tekende. De pentekening op het Rotterdamse blad is een herhaling van de compositie van één van beide Haarlemse studies. De oude man lijkt bovendien op de overleden persoon die is uitgebeeld op de tekening Een man op zijn sterfbed in Frankfurt; de daarin geportretteerde man wordt sinds de achttiende eeuw beschouwd als Karel van Mander, al ontbreekt daarvoor het bewijs.²

De jongen keert terug op een klein getekend portretje in Brussel, dat echter veel zorgvuldiger uitgewerkt is, vooral in het gezicht – waar kruisarceringen gecombineerd met stipjes schaduwen suggereren – en in de schaduw van de kraag.³ De voorstelling mist de spontaniteit en directheid van het jongenskopje op de Rotterdamse tekening, dat daarom waarschijnlijk het prototype is dat aan het Brusselse tekeningetje vooraf ging. Dezelfde jongen komt nogmaals voor op een studieblad met figuren in Amsterdam: de en profil getekende jongen linksboven lijkt op de jongen op de besproken tekening.⁴ Ten slotte treffen we de vrouw aan op een studie van vijf reizigers op een boot of een wagen, gedateerd 1602, in Stockholm: de derde vrouw van rechts, die een appel eet, is vrijwel identiek aan de vrouw op de besproken tekening, maar dan in een verder uitgewerkte vorm.⁵

Duidelijk is dat dit studieblad beschouwd moet worden als een compilatie van motieven die vaker in De Gheyns werk voorkomen. De kunstenaar zal het blad gemaakt hebben voor eigen gebruik – voor zijn eigen plezier of om motieven vast te leggen voor latere toepassingen. Van Regteren Altena beschouwde de vrouwenfiguur als een herhaling van de appel etende vrouw op de tekening in Stockholm uit 1602. De Rotterdamse tekening ontstond daarom op zijn vroegst in dat jaar, maar mogelijk veel later, aldus de auteur.⁶ De vrouw op het Rotterdamse studieblad kan echter evengoed aan de tekening met reizigers in Stockholm vooraf zijn gegaan, als een snelle studie om houding en type uit te proberen. Dat zou in ieder geval voor dit schetsje op het Rotterdamse blad pleiten voor een datering vóór 1602.