Le poison (Het gif)

Auteur: Marijke Peyser

Le poison is de aanzet tot een serie werken die bekend staat als L’empire des lumières (Het rijk der lichten). De gouache verbeeldt silhouetten van huizen met verlichte vensters. De maan schijnt en de sterren fonkelen tegen de gevels, maar tegelijkertijd is de hemel licht, als overdag. Het gelijktijdig weergeven van dag en nacht, met een lichtblauwe hemel en donkere gevels die door kunstlicht zichtbaar zijn, zal de schilder lange tijd inspireren. In een periode van ruim tien jaar (eind jaren veertig tot begin jaren zestig) maakt René Magritte variaties op dit thema in maar liefst zeventien olieverfschilderijen en tien gouaches.

In 1956 vertelt Magritte tijdens een televisieuitzending: ‘Bij een schilderij gaat het om een idee van iets dat zichtbaar kan worden door mijn schilderen. Het idee wordt niet zichtbaar op het schilderij; een idee is met de ogen niet te zien. Wat de schilder in een schilderij verbeeldt, is datgene wat de ogen kunnen zien, het ding of de dingen waarvoor hij het idee gehad moet hebben. In L’empire des lumières is dat een nachtelijk landschap en een lucht zoals we die overdag kunnen zien. […] Het oproepen van de nacht en de dag heeft, denk ik, het vermogen ons te verbazen, te betoveren. Dat vermogen noem ik: de poëzie.’^[1] In zijn werk streeft Magritte ernaar om de werkelijkheid in twijfel te trekken, juist door uit te gaan van de werkelijkheid. Het uitgangspunt van de serie L’empire des lumières is het tegenover elkaar zetten van reële uitersten die elkaar weliswaar verdragen, maar een unheimische atmosfeer scheppen. In de serie verwijst hij ook naar andere surrealistische schrijvers en kunstenaars, zoals André Breton en Max Ernst.^[2] De invloed van Breton blijkt uit een passage van de voordracht die Magritte in 1937 in Londen houdt. Hij laat aan de hand van een korte tekst van Breton zien dat een beeld een woord kan vervangen.^[3] De tekst luidt: ‘Si seulement […]’, maar wordt ten behoeve van het Engelse publiek vrij vertaald in: ‘If only the sun would shine tonight’, waarbij het woord ‘sun’ kan worden vervangen door een tekening van een zon.^[4] ‘Si seulement’ zijn de eerste woorden van Bretons gedicht L’aigrette in de dichtbundel Claire de terre (1923). Bretons dichterlijk verlangen naar de eenwording van dag en nacht wordt weerspiegeld in Magritte’s werken uit de serie L’empire des lumières. De invloed van Ernst daarentegen blijkt uit de tegenstelling van dag en nacht, die omgekeerd ook aanwezig is op Ernsts Day and Night (1941-1942).

In een ongedateerde brief aan de bevriende kunstenares Suzi Gablik schrijft Magritte over een ‘probleem’ dat hem wel vaker parten speelt: het vinden van de juiste titel. Een vriend had de titel Le salon de Dieu (De ontvangstkamer van God) voorgesteld voor werken in de serie L’empire des lumières. Magritte verwerpt dit voorstel en geeft als voornaamste reden dat het absoluut verboden is ook maar iets over God te zeggen. Hij voegt daaraan toe dat hij wel kan denken aan een zonovergoten landschap met een nachtelijke lucht, maar dat het alleen mogelijk is die gedachte in verf te verbeelden als men God is. De laatste woorden van deze brief luiden: ‘Wachtende tot het zover is, heb ik dit project maar opgegeven’.^[5]