Il comitato (Het comité)

Auteur: Katinka Duffhuis

Omstreeks 1958 vervaardigt de Italiaanse kunstenaar Enrico Baj een aantal schilderijen waarop bergachtige figuren staan. Deze doen denken aan menselijke silhouetten, ook al hebben ze geen duidelijk gelaat of geprononceerde lichaamsdelen. Als Baj een van deze werken in 1960 herontdekt in zijn atelier is hij zo ontstemd door de treurigheid die het uitstraalt dat hij besluit de voorstelling aan te passen. De kunstenaar voorziet het werk van een echte sjerp, een holster, een pruik, medailles en erepenningen.^[1] Zo verandert hij de bergachtige figuur in een generaal. Dit luidt het ontstaan in van de eerste Generalissimo: het archetype voor de reeks generaals die hij vanaf de jaren zestig in zijn werk creëert, en waartoe ook Il comitato behoort. De generaals worden door Baj opgetuigd met allerlei militaire parafernalia en zijn gepositioneerd tegen een barokke achtergrond die verwijst naar het comfort van de bourgeoisie. Hoewel de figuren schreeuwend worden afgebeeld hebben ze een onnozele uitstraling. Zo spot de kunstenaar met de macht en statuur van het Italiaanse leger, en levert hij commentaar op het fenomeen van de oorlog. Met deze agressieve, maar lachwekkende generaals wil Baj de toeschouwer laten denken: ‘nooit meer, nooit meer oorlog’.^[2] 

Eind jaren vijftig komt Baj via zijn galeriehouder Arturo Schwarz in contact met kunstenaars uit de surrealistische beweging, waaronder André Breton, die hij ontmoet in Parijs. Breton is onder de indruk van Baj’s werk en nodigt hem uit deel te nemen aan tentoonstellingen van de surrealisten.^[3] In 1960 wordt zijn werk door Breton en Marcel Duchamp opgenomen in de tentoonstelling Surrealist Intrusions in the Enchanter’s Domain (D’Arcy Galleries, New York). Breton schrijft bovendien twee essays over Baj, waarin hij ook de Generalissimo’s noemt: ‘Heel recent onderscheiden zich in Baj’s oeuvre diverse incarnaties van de “generaal in groot tenue”, door Péret op onvergetelijke wijze vertaald met “dikke zonnebaars vol verdriet”’.^[4] Hij vergelijkt Baj’s Meccano-figuren met Père Ubu, de antagonist uit het door de surrealisten geprezen toneelstuk Ubu Roi (1896) van Alfred Jarry. Baj is een van de laatste kunstenaars die door Breton zelf, voor diens overlijden in 1966, tot het surrealisme wordt gerekend.^[5]

In het voorjaar van 1973 organiseert Museum Boijmans Van Beuningen de omstreden tentoonstelling De begrafenis van de anarchist Pinelli, gecentreerd rond Baj’s gelijknamige werk van maar liefst drie bij twaalf meter groot en aangevuld met onder andere diverse voorstudies. De centrale figuur op dit kunstwerk was Giuseppe ‘Pino’ Pinelli, een Italiaanse anarchist die in 1969 onder verdachte omstandigheden uit een raam van het Milanese politiehoofdbureau viel en overleed.^[6] Aanvankelijk zou de tentoonstelling in Milaan plaatsvinden, maar werd daar vanwege de politieke gevoeligheid afgelast. De tentoonstelling in Rotterdam vormde voor Baj de aanleiding om zijn volledige grafische oeuvre aan het museum te schenken. Op een vergadering van de Commissie van Toezicht van het museum werd later dat jaar besloten om, mede gezien deze belangrijke schenking, ook een schilderij van deze kunstenaar in de collectie op te nemen. In eerste instantie werd gedacht aan een schilderij uit een latere periode, Le modelle uit 1971, maar een meerderheid van de commissie neigde naar een vroeger, agressiever en hierdoor karakteristieker kunstwerk. In overleg met de kunstenaar viel de keuze op Il comitato.^[7]