De bewening van Christus

Auteur: Yvonne Bleyerveld

Deze tekening is de voortekening voor Bloemaerts schilderij De bewening van Christus van omstreeks 1625, dat zich eveneens in de collectie van Museum Boijmans Van Beuningen bevindt.¹ De herkomst van dit schilderij is onbekend, maar hoogstwaarschijnlijk maakte Bloemaert het voor een katholieke schuilkerk in Utrecht of omgeving.² Uitgebeeld zijn Maria, Johannes de Evangelist en Maria Magdalena, die na de kruisafname van Christus bij hem neerknielen. Links liggen de doornenkroon en de nagels waarmee Christus aan het kruis genageld werd, rechts staan het wasbekken en de zalfpot van Maria Magdalena. In de doorkijk rechts op de achtergrond wordt het lichaam van Christus in de graftombe gelegd.

De tekening zal omstreeks 1624-1625 ontstaan zijn. Bloemaert heeft de voorstelling eerst zorgvuldig met zwart krijt getekend en deze vervolgens met pen en bruine inkt en bruine wassingen uitgewerkt. De contourlijnen van de figurengroep rechts in de doorkijk zijn alleen in zwart krijt neergezet. Zoals Giltaij suggereerde, doen het grote formaat en de zorgvuldige uitvoering vermoeden dat dit blad niet alleen als voortekening voor het schilderij, maar ook als vidimus (presentatiemodel) bedoeld was.³ Het werd getoond aan de opdrachtgever om een indruk te geven van de compositie en ter eventuele bijstelling wanneer de opdrachtgever dat wenste.

Het kwadraatnet dat Bloemaert over de voorstelling aanbracht, maakt duidelijk dat de tekening in ieder geval als definitieve werktekening gediend heeft. Horizontaal zijn negen lijnen getrokken, zeven op gelijke afstand van elkaar en nog twee extra tussen de onderste en bovenste lijn. Verticaal trok de kunstenaar dertien lijnen, zodat de hele compositie is opgedeeld in gelijke vierkanten van 29 mm, die aan de boven- en onderzijde door de twee extra lijnen nogmaals worden doorsneden. Met behulp van deze vakken werd de voorstelling overgebracht op het te beschilderen doek.

De tekening is in 2001 door het museum verworven als de tot dan toe onbekende schakel tussen twee andere tekeningen van Bloemaert en het uiteindelijke schilderij. De eerste is een krijttekening van een liggende man, die het linkerbeen over het rechterbeen geslagen heeft. Rechtsboven is een tweede schets van de benen getekend, waarbij het rechterbeen over het linker ligt – de houding die de Christusfiguur op de Rotterdamse tekening en het schilderij ook heeft.⁴ Gezien de houding van de man is het aannemelijk dat Bloemaert deze studie speciaal tekende voor zijn schilderij De bewening van Christus. De tweede tekening is een schetsmatige studie in krijt, met bruine wassingen en witte hoogsels, die de gehele compositie toont: naast Christus zijn de twee Maria’s en Johannes toegevoegd.⁵ De laatste is hier nog moeilijk zichtbaar en kreeg in de Rotterdamse tekening en het schilderij een prominentere plaats.⁶ Bij de uitvoering van het schilderij bracht Bloemaert nog enkele wijzigingen aan ten opzichte van de laatste voortekening. Zo kust op de tekening Maria Magdalena de hand van Christus, terwijl zij op het schilderij haar hoofd op zijn hand neervlijt. Met de plaatsing van Christus’ dode lichaam op een uitgespreide lijkwade op de grond, met Maria, Johannes en Maria Magdalena daarachter, koos Bloemaert voor een formule die in veertiende en vijftiende eeuw zijn succes bewezen had en tijdens de Contrareformatie nieuw leven werd ingeblazen. Het uitgangspunt voor de compositie vormde wellicht een gravure van Jacob Matham uit 1607 – waarop de gestorven Christus wordt vastgehouden door Maria en beweend door Maria Magdalena – die Bloemaert in zijn drie voortekeningen tot een eigen compositie omwerkte.⁷

Binnen het omvangrijke getekende oevre van Bloemaert, bestaande uit meer dan 1700 bladen, is slechts een tiental tekeningen met zijn geschilderde werk in verband te brengen (zie inv. nr. MB 1980/ T2). Een recent ontdekte en door het Centraal Museum in Utrecht aangekochte tekening met De aanbidding der koningen is eveneens een voortekening van een schilderij.⁸ Deze naderhand bijgewerkte tekening dateert van omstreeks 1624 en is net als De bewening van Christus uitgevoerd in pen en bruine inkt en voorzien van een kwadraatnet.⁹

fig. 1 Abraham Bloemaert. The Lamentation of Christ, c. 1625. Museum Boijmans Van Beuningen, inv. no. 2062