Studie naar een antieke fontein

Auteur: Surya Stemerding

Weergegeven in deze tekening is een antiek Romeins Silenus-beeld, geplaatst op een voetstuk naast een grote vaas waarin door Silenus, de leermeester van de wijngod Bacchus, vanuit een leren zak water wordt gegoten. Het beeld en de vaas, een neo-attische krater ook wel de Vaso Torlonia genoemd, bevinden zich momenteel in Villa Albani te Rome.^[1]

De rijkelijk aangebrachte wassingen zorgen voor een opvallend zwaar contrast dat karakteristiek is voor Giulio Romano’s pentekeningen. De vrije interpretatie ten opzichte van het fysieke beeld in Villa Albani is opmerkelijk. In de tekening is Silenus uitgerekt zodat hij minder gedrongen en menselijker overkomt, de bladerenkrans op het hoofd is vervangen door hoorns en de boomstronk die het beeld ondersteunt is weggelaten. Romano’s herhaaldelijk vrije benadering van het ‘kopiëren’ naar antieke beelden werd eerder al opgemerkt door Vinti (1995).

De herkomst van het Silenus-beeld dat samen met de bekende Vaso Torlonia deel uitmaakte van een fontein, is terug te herleiden tot 1532 toen Maarten van Heemskerck (1498-1574) het beeld in de tuin van kardinaal Paolo Emilio Cesi (1481-1537) tekende.^[2] Dezelfde compositie, met het beeld op een voetstuk naast de vaas, is zichtbaar in een tekening van Francisco de Hollanda (1517-1585).^[3] Ergens in de jaren 1540 werd de samenstelling van beeld en vaas gewijzigd. Ulisse Aldovrandi (1522-1605) beschreef de groep in 1550, toen deze kennelijk een nieuwe centrale positie in de beeldentuin van de familie Cesi had gekregen.^[4] Zijn omschrijving van een ‘faun’ staande ín een vaas komt overeen met uitbeeldingen van de groep na 1550. Een gravure van Pieter Perret (1555-1625)^[5] uit 1581 toont de nieuwe samenstelling, die ook te zien is in tekeningen in de Codex Coburgensis, in de Codex Cantabrigensis en in een schets van Willem Panneels (ca. 1600-1632) naar Peter Paul Rubens (1577-1640).^[6]

De Cesi-collectie raakte tegen het einde van de zestiende eeuw verspreid en lange tijd was de verblijfplaats van zowel de vaas als het beeld onbekend. Pas in de achttiende eeuw werden beide gekocht door kardinaal Alessandro Albani (1692-1779). Een tekening van Joachim von Sandrart (1606-1688), in 1675 in prent gebracht door Richard Collin (1626-1698), onthult echter al wel de verblijfplaats van het Silenus-beeld in de zeventiende eeuw.^[7] Deze gravure maakt deel uit van de Galleria Giustiniana waaraan Sandrart meewerkte, en het bovenschrift van de prent vermeldt dat deze werd gemaakt naar het beeld in die Romeinse collectie.^[8] Op dat moment waren beeld en vaas kennelijk niet bij elkaar. Het beeld is in de prent gecombineerd met een liggende leeuw en geplaatst in een nis.

Van de aan Romano toegeschreven tekening in Rotterdam bestaat een identieke versie in Boston.^[9] De tekening wordt daar op basis van stilistische kenmerken toegeschreven aan Girolamo da Carpi (1501-1556).^[10] Deze versie oogt vlakker dan de Rotterdamse tekening doordat de schaduwwerking minder geprononceerd is. Bovendien bezit deze minder spontane, expressieve lijnen. Vermoedelijk gaat het hier om een tekening die Da Carpi kopieerde van Giulio Romano, een kunstenaar die hij zeer bewonderde en wiens werk hem zichtbaar inspireerde.