Studie van een mannelijk naakt , op de rug gezien, zittend op een paard

Auteur: Albert Elen

Deze dynamische studie van een naakte man die van een paard of een bolvormig object lijkt af te glijden, de linkerarm naar rechts uitgestrekt en de tenen van de linkervoet wijd uit elkaar in een krampachtige poging niet uit balans te raken, maakte Jacopo Tintoretto, die als maker van deze tekening nooit ter discussie heeft gestaan, waarschijnlijk naar de verbeelding. Nadat hij jarenlang onvermoeibaar naar sculpturen en levende modellen had getekend, kon hij waarschijnlijk op zijn eigen verbeelding en ervaring vertrouwen. Zoals hij wel vaker deed, herhaalde hij de figuur op de verso, maar dan gezien van de andere kant.^[1]

De aanname van Tietze/Tietze-Conrat (1944) dat Jacopo’s zoon Domenico (1560-1635) de tekening later, in spiegelbeeld, voor Het visioen van de heilige Birgitta, nu in het Musei Capitolini in Rome, gebruikte, werd bevestigd door Rossi (1975) die het werk als een late tekening uit de jaren 1580 beschouwde. Deze late datering werd ondersteund door Rearick (2011), die onze tekening in verband brengt met de in stilistisch opzicht vergelijkbare studies voor de bozzetto voor het schilderij Het paradijs (ca. 1588) in de Sala del Maggior Consiglio van het Dogepaleis in Venetië, dat zich nu in Madrid bevindt.^[2]

Hoewel geen van de figuren op dat schilderij met die op de tekening overeenkomt, vond Marciari (2018) onze studie in stijl zeer nauw verwant aan de studies voor de plafondschildering Venetië, koningin der zeeën in de Sala del Senato in het Dogepaleis (ca. 1588-1592). Hij vermoedde daarom dat Tintoretto de tekening tijdens een soort brainstormsessie in het kader van dat project had gemaakt, maar deze uiteindelijk niet gebruikte.^[3]

Byam Shaw (1967) daarentegen interpreteerde de figuur als een soldaat die op het punt staat om van zijn paard te vallen en zag een connectie met een van Jacopo’s schilderijen van slagveldscènes uit de late jaren 1570. Deze aanname vond recentelijk bijval van Echols en Ilchman (2018). Byam Shaw wees bovendien op de stilistisch vergelijkbare tekening van een man te paard die zich nu in New York bevindt en eveneens aan de kunstenaar wordt toegeschreven.^[4] Die relatie lijkt overtuigender te zijn dan de andere vermeende connecties die hierboven zijn genoemd. Als we ons blad immers een kwartslag met de klok mee draaien, dan zien we een rechtop zittende figuur die iets naar rechts leunt en het bovenlichaam draait, vergelijkbaar met de figuur op het New Yorkse blad. Die tekening is gekwadreerd en betreft een voorbereidende studie voor een soldaat te paard in het schilderij De slag om de Taro, nu in München,^[5] dat deel uitmaakte van een historische cyclus die Tintoretto in 1578-1579 schilderde in het Palazzo Ducale in Mantua in opdracht van hertog Guglielmo I Gonzaga (1538-1587). De ruiter in de New Yorkse tekening draagt kleding en kan dus waarschijnlijk een volgende fase in de ontwikkeling van deze specifieke figuur worden gezien. Deze man te paard komt ook voor op de gekwadreerde bozzetto die voor de gehele compositie werd gemaakt. In die tekening, nu in Napels, wordt de figuur gevolgd door een andere ruiter die naar rechts helt en daarmee doet denken aan de figuur in onze studie. In het schilderij is deze ruiter slechts gedeeltelijk uiterst rechtsonder te zien.^[6] Als de veronderstelde functionele relatie juist is, dan moet de datering van de Rotterdamse tekening worden bijgesteld.